- بايد در واجب و ممكن به واسطه‌اى و حدّ مشتركى قائل باشيم. اگر اين حدّ اشتراك نفس وجود باشد نحوه تفكيك علت و معلول مورد سؤال قرار مى‌گيرد، و اگر فقط حد اشتراك را بين معلولات بدانيم تا قاعده الواحد صحيح باشد باز مميّز بين موجودات مورد سؤال قرار مى‌گيرد؛ و بالاخره با هر گفتار و مقالى ده‌ها سؤال مشكلتر پيش روى ما قرار مى‌گيرد، و لذا نبايد بداهت وجود بر ما امر را مشتبه سازد كه تمام مسائل را حلّ شده بدانيم. از أمّهات فلسفه صدرا در مسائل وجود همان اصالت وجود است كه صدرا آن را از الهامات ربّانى مى‌داند، و لكن بر متعلّم فلسفه واجب است كه مسأله را سهل و آسان نگيرد كه مثلا با هشت دليل وجود اصيل شد و مسأله ديگر تمام شده است، بلكه بايد بداند مسأله چنان پيچيده و بغرنج است كه اعاظم و استوانه‌هاى علوم عقلى همچون شيخ الرئيس و شيخ اشراق و ميرداماد به اين گفتار اعتقاد نيافته‌اند، زيرا با قبول اصالت وجود با چندين محذور بزرگتر همچون چگونگى وجه تمايز بين واجب و ممكن طرف خواهند بود. و از طرفى كيفيت تبيين عالم كون و ارتباط آن با حق مورد سؤال قرار مى‌گيرد كه مثلا آيا ما بايد عالم را اعمّ از واجب و ممكن داخل دايره‌اى- تحت عنوان وجود- فرض كنيم، كه قسمتى اختصاص به واجب و قسمتى اختصاص به ممكن دارد؛ يا واجب اصلا داخل در اين دايره نيست، كه با هر مثال مفاسد و محذورات متعددى پيش مى‌آيد.

از طرفى در حكمت متعاليه صدرا ما مى‌نگريم و مى‌بينيم صدرا با وجود اصل اصالت وجود قائل به اصالت جعل وجود نيز مى‌شود در حالى كه مسأله علاوه بر سيزده برهان اقامه شده بر آنكه كاملا منطقى و صحيح است، داراى پيچيدگى مخصوص به خود است؛ زيرا با قبول اصالت جعل وجود علت اختلاف موجودات مطرح مى‌شود كه علت اختلاف به وجود است يا ماهيت؟

اگر به ماهيت باشد پس در واقع اصالت جعل أولا و بالذات با ماهيت است‌ [3]. و اگر به وجود باشد چگونه حدّ مشترك دو چيز منشأ اختلاف مى‌شود [4]؟!

پس با ديدى ژرفانگر ما متوجه مى‌شويم كه فلسفه صدرا و بناى راسخ حكمت متعاليه او بسى بيشتر از آنچه ديده مى‌شود قابل دقت و تأمل است، كه در واقع فهم آن علاوه بر آشنايى بر روش حكمت مشّائى و اشراقى و كلامى منوط به شهودى عارفانه است، زيرا فهم همين چندين مسأله اساسى سابق در گرو فهم وحدت وجود و كيفيت آن است‌ [5] كه شايد به توان بدون اغراق گفت فهم آن بدون رياضت و كشف و شهود بر كسى ميسّر نخواهد شد.

لازم به تذكر است حمله‌هاى مخالفين فلسفه و عرفان و حتى حكمت متعاليه صدرا درست متوجه همين مسأله وحدت وجود و كيفيت تبيين آن است‌ [6].

[3] - طايفه‌اى از محققين عرفا اين مسأله را از قبيل تأثير عدم (اعيان ثابته: ما شمّت رائحة الوجود) در وجود دانسته‌اند، «هذا ترى من عجب العجاب» ر. ك: «مصباح الانس».

[4] - اين مسأله همان تشكيك خاصى و حتى اخصّى حكمت متعاليه است.

[5] - در اين مسأله متجاوز از 30 نظر موجود است كه حكيم ربانى مرحوم ميرزا مهدى آشتيانى در رساله «اساس التوحيد» متكفّل بحث پيرامون بعضى از نظرها شده‌اند.

[6] - رساله‌اى بس نفيس از شيخ على نورى (مشهور به شوارق) در مسأله وجود نگاشته شده، كه در «شوارق» طبع سنگى 1311، ص 43 منتشر شده، و اهل فن مى‌توانند بدانجا نيز رجوع كنند.