14. رساله مزاج‌

اين رساله از آثار مسلّم صدر المتألهين است كه تا كنون طبع نگرديده است، و صحت انتساب آن به صدرا علاوه بر انتساب كاتب و اصحاب تراجم‌ [98]، پس از مقايسه آن با مندرجات «اسفار» ج 5، ص 320- 342 و «شرح هدايه»، ص 162- 167 مسلّم مى‌گردد.

اكثر مطالب اين كتاب نگارشى ديگر از «اسفار» است و هيچ مطلبى افزون بر «اسفار» ندارد، لكن در پاره‌اى از موارد عبارات آن فصيحتر و مفصّلتر از «اسفار» است، كه البته «اسفار» نيز در پاره‌اى از موارد همين مزيّت را بر اين رساله دارد، و در واقع مى‌توان گفت عبارات اين رساله مكمّل «اسفار» جهت تفهيم معانى است.

مندرجات اين رساله پيرامون حقيقت مزاج و آثار مترتّبه بر آن مى‌باشد، و با اينكه بحث، يك فصلى از كتاب طبيعيّات است اغلب با ديد موشكافانه عقلى مورد بررسى قرار گرفته كه از جهتى قابل تحسين و از جهتى قابل تعيير است، زيرا متأسفانه حكماء ما به جاى بكار بردن ابزار تجربه و استقراء در مباحث طبيعى، با نظرى عقلى وارد ميدان شده‌اند و در پاره‌اى از موارد» مبنايى راه خطا پيموده‌اند، كه از نمونه‌هاى بارز آن مى‌توان از اجوبه شيخ الرئيس به ابو ريحان نام برد [99]، شيخ در اين مباحث با نظر استدلالى و عقلى نظر افكنده و مطالب ابو ريحان را جرح و ردّ كرده در حالى كه با اكتشافات امروز، نظر بلند متفكّر بزرگ تجربه‌گراى اسلامى ابو ريحان بيرونى مورد تأييد قرار گرفته است. به هر حال اگرچه تقريبا امروزه اصل‌

[98] - «رسائل فلسفى» ص 67، مقدمه «الواردات» ص 28، مقدمه «تفسير» ج 1، ص 103، «يادنامه» ص 118.

[99] - ر. ك: ابو ريحان بيرونى و ابن سينا «الأسئلة و الأجوبة»، تصحيح سيد حسين نصر و مهدى محقق، مركز مطالعات فرهنگى، سال 1352.