آفتهاى اعمال و آنچه كه موجب فسادشان شود. و همچنين شناخت الهامات حق و چگونگى جلب آنهاست، و كيفيت كوتاهى بندگان در ستايش و رضا به قضا و قدرش؛ و شناخت پستى دنيا و عيبها و گذرانى و فناى آن و كوتاهى عمرش؛ و همچنين توجه به سنگينى امر آخرت و ترسهاى آن و درجات نفوس بعد از مرگ و احوال آن، معنى ذكر حقيقى همين است‌

درين گفتار كه از شناخت حق و صفاتش و علم نفس و علامات آن به «ذكر» تعبير كرديم، رازى پنهانى است كه عارفان به كمك ذوق خود توانند دانست و نادانان و عارف‌نمايان را بدان راهى نيست.

اين است ذكرى كه در شرع مدح شده و عقل آن را ستوده و برهان كشفى بر آن دلالت دارد، و احاديثى در تحريص بر آن وارد گشته است. چنان‌كه در حديث ابى ذر- رضى الله عنه- آمده است: «مجلس ذكرى برتر از هزار ركعت نماز است، و حضور مجلس علم برتر از حاضر شدن بر هزار جنازه است. كسى پرسيد: اى پيامبر خدا! از قرائت قرآن هم؟ فرمود: آيا قرائت قرآن بدون وجود علم نفعى دارد؟».

دغل‌بازان و بيكارگان اين‌گونه احاديث را عنوان نموده و حجتهائى براى تزكيه‌ى نفوس خود ذكر مى‌كنند و كلمه‌ى «ذكر» را به خرابات خود منتقل كرده‌اند و از آنچه كه بعنوان ذكر ستوده شده غافل مانده و فقط به سروصدا و الفاظ سرگرم گشته‌اند و قصه‌ها و حكايات و شطحيات و طاماتى كه درين روزگار واعظنمايان و قصه‌گويان بدان پردازند.

آنچه عامه متصوفه و گويندگان بى‌مايه درين زمانه بدان خو گرفته‌اند سخنان ظاهرفريب شعرى است كه استفاده‌ى فراوان از آن در موعظه‌ها نكوهش شده است، خداوند تعالى فرمايد [9]: «شعرا را گمراهان پيروى كنند، آيا نمى‌بينى آنان خود به هر وادى حيرت سرگشته‌اند»، و فرمايد [10]: «او را شعر نياموختيم».

[9] - وَ الشُّعَراءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ* أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وادٍ يَهِيمُونَ. [سوره شعراء 26/ 224 و 225]

[10] - وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ. [سوره يس 36/ 69]