طبع پس او را بيان نكرديم.

و امّا قياس استثنائى بر دو قسم است: يكى اتّصالى دوّم انفصالى.

اتّصالى آن است كه مركّب باشد از متّصله لزوميّه با وضع مقدّم و آن را نتيجه وضع تالى باشد چنانكه گويى اگر اين جسم انسان باشد حيوان باشد لكن او انسان است پس حيوان است و يا مركّب باشد از متّصله لزوميّه با رفع تالى و آن را نتيجه رفع مقدّم باشد چنانكه در مثال مذكور لكن او حيوان نيست پس او انسان نيست.

و امّا انفصالى آن است كه مركب باشد از منفصله حقيقيّه با وضع احد جزئين، پس او را نتيجه رفع آن ديگر باشد يا با رفع احد جزئين، پس او را نتيجه وضع جزء ديگر باشد پس او را چهار نتيجه باشد چنانكه گويى اين عدد يا زوج است يا فرد، لكن فرد است پس زوج نيست، لكن زوج است پس فرد نيست، لكن فرد نيست پس زوج است، لكن زوج نيست پس فرد است.

و يا مركّب باشد از منفصله مانعة الجمع با وضع احد جزئين او را نتيجه رفع جزء ديگر باشد، پس او را نتيجه دو است چنانكه گويى اين جسم يا شجر است يا حجر، لكن شجر است پس حجر نيست، لكن حجر است پس شجر نيست.

و يا مركّب باشد از منفصله مانعة الخلو با رفع احد جزئين و او را نتيجه وضع جزء ديگر باشد پس نتيجه او نيز دو است چنانكه گويى:

زيد يا در دريا است يا غرق نمى‌شود و لكن در دريا نيست پس غرق نمى‌شود لكن غرق شده پس در دريا است. و مثال ديگر نيز چنانكه گويى: اين جسم يا لا شجر است يا لا حجر، لكن شجر است پس لا حجر باشد لكن حجر است پس لا شجر باشد.

جامع المقدمات (جامعه