2- 2- 5: ابطال قول فوق‌

ابطال اين قول نيز مشابه ابطال قول قبلى است. به اقرار خود محقق دوانى، ماهيت من حيث هى هى، يعنى ماهيت قبل از انتساب به‌وجود، اعتبارى و غيرموجود است و پس از انتساب اصيل‌شده حقيقتا در خارج موجود مى‌گردد. نقل كلام به انتساب مى‌كنيم، خود انتساب چگونه است؟ آيا امرى است اصيل و حقيقى و موجود در خارج يا اعتبارى و صرف انتزاع ذهن؟ اگر امرى اصيل و خارجى است و انضمام آن به ماهيت موجب موجود شدن ماهيت نيز مى‌شود، اين دقيقا به اين معناست كه ماهيت بعد از انتساب نيز اعتبارى است و در حقيقت انتساب اصيل است و اين خلاف مدعاى قائل است. گذشته از اين، با كمى دقت، درمى‌يابيم كه اين انتساب چيزى جز وجود نيست كه نام آن تغيير كرده است، زيرا با دقت در آنچه كه در طرح مدعاى اصالت وجود گفته شد، روشن مى‌شود يك شى‌ء ممكن تنها به دو حيثيت ماهيت و وجود در ذهن تحليل‌پذير است، نه دو حيثيت ماهيت و انتساب به‌وجود، يا به سه حيثيت ماهيت و وجود و انتساب به‌وجود. مثلا ذهن ما زيد موجود در خارج را در ظرف خود به دو حيثيت انسان و وجود تحليل مى‌كند و مى‌گويد: «زيد انسان است» و «زيد موجود است» اما نمى‌گويد: «زيد منتسب به‌وجود است». پس لا محاله همواره امر دائر بين وجود و ماهيت است و از اين دو خارج نيست: يا وجود اصيل است و ماهيت اعتبارى است يا بالعكس. اما اينكه نه وجود اصيل باشد و نه ماهيت و امر سومى به نام «انتساب به‌وجود» اصيل باشد قابل تصور نيست، زيرا اساسا ممكن در ذهن به چنين حيثيتى تحليل نمى‌شود تا صحبت از موجوديت يا عدم موجوديت حقيقى آن در خارج شود. بنابراين، اگر اثبات شد كه ماهيت اصيل نيست و حيثيت ديگرى غير از ماهيت شى‌ء اصيل است، آن حيثيت جز وجود نمى‌تواند باشد. لهذا در اينجا نيز در حقيقت همان وجود است كه اصيل است، منتها نام آن «انتساب به‌وجود» نهاده شده است.

تمام مطالب بالا در صورتى است كه به شقّ اول سؤال جواب مثبت دهيم؛ يعنى، بپذيريم كه انتساب به‌وجود امرى است اصيل. اما اگر شق دوم را قبول كنيم؛ يعنى، بگوئيم كه خود انتساب به وجود نيز امرى است اعتبارى و غيرموجود در خارج و صرف انتزاع عقل است، در اين صورت همان محذور انقلاب ذات، كه در ابطال اصالت ماهيت توضيح داده شد، لازم مى‌آيد، بدين بيان كه انتساب به‌وجود، نظر به اينكه امرى اعتبارى و غيرموجود در خارج‌