از ديدگاه فيلسوف حكمت‌دان: نفس آن موقع شريفه است كه صاحب حكمت و حريّت باشد [1].

او در تحديد مرزهاى حكمت، مهمترين نقش را به «عقل» و «عقول» مى‌دهد و تكليف نفوس را اين مى‌داند كه در جرگه عقول داخل شوند:

بدان كه: انكار عقول، انكار «حكمت» است، چه معظم ابواب حكمت، مباحث عقول است و چنين كسى «حكيم» نيست ... ديگر، انكار غايات نفوس است كه نفوس بايد «عقول» شوند ... [2]

و در نهايت، با صراحت يادآورى مى‌كند:

اشتباه‌ها، از انس به عالم طبيعت است ... الهى! آن را كه عقل دادى، چه ندادى؟ و آن را كه عقل ندادى، چه دادى؟ [3]

بالجمله: هر فعلى يا انفعالى، به قوّتى و طبيعتى است، در حكمت‌ [4].

امّا «معرفت» نيز عبارت از:

تذكّر عهد اوّل و به ياد آوردن روح است، بعد از قرين شدن به عالم طبيعت. [5]

پس از تعريف و تحديد «حكمت و معرفت»، آنچه در درجه بعد اهميّت و اشاره قرار دارد، اصول عقلى و فلسفى درجه اوّلى است كه به مناسبت‌هاى مختلف، در «اسرار الحكم» آمده و برخى از آنها چندين بار تكرار شده است. در اين بخش، مقدارى از اين اصول عام حكمت نظرى مورد نقل قرار مى‌گيرد:

- علّت «عقل كل»، «علّت كلّ» است. [6]

- «معلول» مثل و مقابل نشود. [7]

- هر «ندّ» ى، به وجهى «ضدّ» است. [8]