الدلو المقدم، فرع الدلو مؤخر، بطن الحوت. چون به منزل آخرين رسد، چنان شود كه به سر شاخ خرما ماند».

۱۲. امثال فارسى و عربى

ابوالفتوح بر مثلهاى نغز و زيباى فارسى و عربى مسلط است؛ براى نمونه در آيه «وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَما كَفَرُوا» [1]
مى گويد: «و اين آن مثل است كه پارسيان گويند: خرمن سوخته سوخته خواهد خرمن».
همچنين مثل عربى هم مى آورد: «اگر او دزدى كرد ـ يعنى ابن يامين ـ او را برادرى بود پيش از اين، او نيز دزدى كرد. يوسف را گفتند و او را خواستند. و اين آن مثل است كه گويند، عذره اشرّ من جرمه؛ عذرش از گناه بدتر است». [2]

۱۳. خصوصيات دستورى و لغوى و شيوه نثر ابوالفتوح

تفسير شيخ در شمار كتب علمى قرن ششم است و در عين حال آثار سبك قديم نگارش فارسى در آن پيداست. استعمال «ياء» استمرارى و شرطى و تمنايى در تفسير او رايج و معمول است. وى واژگان تكلف آميز عربى و فارسى را به كار نمى گيرد و گاه واژگان عربى روان را بر فارسى متكلفانه ترجيح مى دهد. استناد و استشهاد به اخبار و روايات و اشعار فارسى و عربى در تفاسير پيشينيان سابقه ندارد، ولى شيخ اين ابتكار را در تفسير خود به كار برده است.

۱۴. اشعار فارسى و قيمت ادبى آن

تا پيش از شيخ، شاعران نامدارى چون: رودكى، فردوسى، عنصرى، فرخى پا به عرصه وجود نهاده اند. اما با اين حال، شيخ در مقابل چهار هزار بيت عربى تنها ۵۸

[1] نسا (۴): آيه ۸۹.

[2] روض الجنان، ج ۱۱، ص ۱۲۳.