خود، به صراحت بر آن پاى فشرد و ديدگاه اصحاب حديث، خوارج و معتزله را به نقد كشيد.
ابوالفتوح درباره حقيقت ايمان نوشته است:
«بدان كه حقيقت ايمان تصديق به دل باشد. هم در لغت و هم در شرع. و اين لفظ چنان كه در اصل وضع آمد و آن تصديق است، ديگر آنكه خداى (عزوجل) هر كجا ايمان گفته در قرآن، به دل باز بست، و اضافت به دل كرد؛ چنان كه گفت: «مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُو?مِنْ قُلُوبُهُمْ...» [1] و نيز «وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْءِيمانِ...» [2] و «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُو?مِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا...» [3] .
ديگر آنكه حق (جلّ جلاله) هر كجا ذكر حق كرد، عمل صالح به آن مقرون كرد كه «آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ» [4] . اگر عمل صالح از جمله ايمان بودى، اين تكرار لغو بودى.
اين جمله دليل است بر آنكه ايمان، تصديق است. پس خلاف قول معتزليان و حشويان اهل اخبار كه گفتند: ايمان تصديق به دل باشد و اقرار به زبان. [5] و عمل به اركان و اخبارى كه در اين باب روايت كرده اند، بعضى مردود است، از آنكه سندش مطعون است و بعضى آحاد كه ايجاب علم نكند و بعضى قابل تأويل». [6]
بنابراين در ديدگاه ابوالفتوح، ايمان و كفر واقعى، هيچ گاه جاى خود را به ديگرى نمى دهد و در همين راستا است كه ارتداد واقعى براى وى نامفهوم است؛ زيرا اگر كسى واقعاً تصديق كرد، بازگشتى ندارد، مگر آنكه از ابتدا ايمان واقعى نياورده باشد.
در نگاه ابوالفتوح، ايمان به دل است و اسلام به زبان و اگر بر زبان رانند، هم مؤمن

[1] مائده (۵): آيه ۴۱.

[2] نحل (۱۶): آيه ۱۰۶.

[3] حجرات (۴۹): آيه ۱۴.

[4] عصر (۱۰۳): آيه ۳.

[5] روض الجنان، ج ۲، ص ۳۳۰.

[6] همان، ج ۱، ص ۱۰۲ ـ ۱۰۳؛ ج ۳، ص ۴۱۵. «الايمان تصديق بالقلب والإقرار باللسان وعمل بالأركان».