اديان و مذاهب ديگر، پديد آمد تا از عقايد اسلامى دفاع كند و به اشكالات و شبهات اعتقادى پاسخ گويد.
امّا بايد گفت كه تاريخ پيدايش علم كلام مقارن با تاريخ ظهور اسلام است؛ زيرا با مراجعه به قرآن و روايات و تاريخ اسلام، روشن مى شود كه بحثهاى كلامى از نخستين روزهاى ظهور اسلام در شكلى گسترده مطرح بوده است. بخش عظيمى از مباحث كلامى پيامبر با بت پرستان و اهل كتاب درباره توحيد، نبوت، معاد، در قرآن كريم بيان شده است؛ چنان كه بخش عظيم ديگرى از آن، در كتب حديث، و تاريخ، ثبت و نقل گرديده است.
اما اگر مقصود، طرح مباحث كلامى در ميان خود مسلمانان و پيدايش فرقه هاى دينى و كلامى است، تاريخ پيدايش علم كلام به پس از رحلت پيامبر باز مى گردد. يكى از نخستين و مهم ترين اختلاف مربوط به مسئله امامت و خلافت است و پس از آن، اختلاف درباره قضا و قدر، صفات خداوند، ماجراى حكميت و... كه به دنبال اين اختلافات، فرقه هاى قدريه، مشبّهه، خوارج و ديگران پديد آمدند.
با وجود اين، اگر مقصود از كلام اسلامى، ظهور مذاهب كلامى است كه داراى اصول و قواعد تعريف شده و روش معين كلامى هستند، تاريخ و پيدايش آن به اوايل قرن دوم هجرى باز مى گردد. در اين تاريخ، مذاهب كلامى همچون معتزله پديد آمد كه داراى اصول و روش ويژه كلامى است. البته، مذهب كلامى اماميه از اين نظر بر مذهب معتزله تقدّم زمانى دارد؛ زيرا اصول و روش كلام اماميه از امام على عليه السلام و ديگر امامان شيعه الهام گرفته شده است. بدين جهت، مى توان تاريخ آن را عصر امام على عليه السلامدانست؛ گرچه عصر رونق يافتن علم كلام و عصر تطوّر در روش بحثهاى كلامى، خصوصاً در ميان اهل سنّت، چنان كه شهرستانى گفته، در عصر حكومت عباسيان بوده است. [1]

[1] عقايد استدلالى، ج ۱، ص ۵ ـ ۲۲.