اختيار و جبر

اين مسئله از معدود مسائلى است كه در بين همه اقوام و گروه ها مطرح بوده و از دغدغه هاى ديرين انسان است. دو فرقه بزرگ اسلام، معتزله و اشاعره، با اين مسئله مهم كلامى تقسيم مى شوند. معتزله مى گويند تفويض، و اشاعره مى گويند كسب، كه شايد بتوان گفت همان جبر است. و اماميه مى گويند «أمرٌ بين الأمرين» و به طور طبيعى، آنان قول معتزله و اشاعره را ردّ مى كنند.
در اين زمينه ابوالفتوح رازى در ردّ نظريه معتزله متمسك به آيه «اللّهِ الَّذِي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ» (ابراهيم: آيه ۲) مى شود و مى نويسد معتزله، وجود مخلوقات را مستقل مى دانند؛ حال آنكه خداوند هر آنچه كه در آسمان و زمين است، از آنِ خود مى داند. [1]
اشاعره در تعريف كسب مى نويسند مقارنت دارد ايجاد فعل از طرف خداوند با قدرت و اختيار انسان، بدون اينكه قدرت و اختيار انسان تأثيرى داشته باشد. [2]
ابوالفتوح در ردّ اين نظريه ذيل آيه ۷۹ بقره: «وَيْلٌ لَهُمْ مِمّا يَكْسِبُونَ» مى نويسد اين كسب كه اشاعره مى گويند، نامعقول است و عقل پذير نيست. اگر منظورشان اين است كه به قدرت انسان افعال ايجاد مى شود، اين حرف ما است و اگر مراد اين است كه به قدرت انسان كسبش كنند، اين دور در تعريف است. خود اين كسب هم، يا قديم است يا حادث. اگر قديم باشد، لازم مى آيد متعدّد باشد و حال آنكه غير خداوند قديم نيست و اگر حادث باشد، محدِث مى خواهد كه يا محدِثش خداوند است يا بنده خدا. اگر خدا باشد، پس خدا مكتسب است، نه انسان و اگر ما محدثيم، پس يك قدرتى داريم كه تأثير دارد. [3]

[1] روح الجنان، ج ۲، ص ۳۲۸.

[2] شرح مواقف، ج ۸، ص ۱۴۶.

[3] روح الجنان، ج ۱، ص ۲۳۶.