حقايق التفسير است كه تجربه هاى عرفانى و موعظه هاى عارفانه را در قالب تفسير آيات مى آورد و بيشتر به شكل گزارش و نقل كلمات عارفان پيش از خود است و در مرتبه پس از آن، الكشف و البيان ثعلبى نيشابورى (م ۴۲۷ه .) است كه احتمالاً پس از سلمى تفسير خود را با تركيب روايى ـ عرفانى به نگارش درآورد و شباهتهاى بسيار ميان اين دو در نقل مسائل عرفانى ديده مى شود، و لطائف الاشارات قشيرى نيشابورى (م ۴۶۵) نيز در مرتبه چهارم قرار مى گيرد.
ابوالفتوح رازى (م ح ۵۵۰) كه پدر و عمو و اجدادش پس از هجرت نياكان به ايران در نيشابور متولد شد، و خود اين گونه تربيت يافته بود و مشى واعظانه داشت، در تفسير خود از اين سه تفسير متأخر كه همگى نيشابورى بوده اند، بهره گرفته و متأثر شده است. شاهد بر اين مسئله، نقلهاى فراوان قصه ها و مباحث عرفانى از بزرگان اين گرايش است. به عنوان نمونه در تفسير «إِيّاكَ نَعْبُدُ وَإِيّاكَ نَسْتَعِينُ» در بحث عبوديت و كيفيت عبوديت پروردگار مى نويسد:
«يحيى معاذ را گفتند: بنده كى عابد باشد؟ گفت: هر گه كه درجه عبوديت را ملازمت كند. گفتند: كى ملازمت كرده باشد؟ گفت: هر گه كه به اين شرايط باشد كه از دلى صادق گويد: بار خدايا! اگر بدهى شكر كنم، و اگر ندهى صبر كنم و رضا دهم، و اگر بخوانى اجابت كنم، و اگر نخوانى عبادت كنم و بندگى به جاى آرم». [1]
آن گاه حكايت تاجرى را نقل مى كند كه به بازار برده فروشان رفت و به دنبال بنده اى بود. بنده اى را ديد كه از خود سخنى و خواسته اى و عنوانى دارد، او را نخواست و به سراغ بنده اى رفت كه مى گفت: من آنم آنچه تو امر فرمايى، و او اين بنده را اختيار كرد. ابوالفتوح اين قصه را براى نشان دادن عبوديت راستين حق تعالى مى آورد.

[1] روض الجنان، ج ۱، ص ۹۱.