كشمكشهاى فيمابين طرفداران فرق اسلامى همچنان ادامه داشت و در قرون بعد رو به شدّت گذاشت؛ تا اينكه در اواسط قرن ششم به اعلى درجه شدّت رسيده و حتى آن مجادلات و مناقشات از نوك زبان به نوك سنان منتقل گشته بود. نبردهاى خونين، كه بين فرق مذهبى اشاعره و معتزله از يك طرف و دو فرقه معروف و بزرگ اسلام، يعنى شيعه و سنّى، از طرف ديگر و نيز قتال فيمابين شافعيّه و حنفيّه از فرقه هاى اهل سنّت كه در اين عصر پيدا شده، جالب توجّه است.
از سوى ديگر، مباحثات و مناقشاتى كه در ميان بعض از مسلمانان راجع به مسائل اعتقادى از قبيل جبر و اختيار، ايمان و كفر، توحيد و تجسيم و مانند آنها به استدلال متّكى بود، در اين زمان به جنگهاى هولناك تبديل شده و مناظرات كلامى ميانه ارباب نحل به صورت زشت و مخوف كارزارهاى خونين تغيير شكل داده بود. [1]
در اثناى دو قرن پنجم و ششم، فرق ديانت اسلام از اشاعره، معتزله، اهل سنّت و اهل تشيّع و فرقه هاى ديگر و نيز زردشتيان، يعنى ايرانيانى كه نسبت به آيين كهن ايران باستان پايدار و وفادار و پيرو دين زردشت بودند، در رى وجود داشتند. به علاوه، از نژادهاى مختلف عرب، ايرانى، ترك نيز بودند كه بالطّبع ميانه آنان مجادله و مناظره شديد ايجاد گرديد و گاه آن مناظرات به زد و خورد خونين منتهى مى شد. هر فرقه براى تقويت عوامل خويش، يك دستگاه تبليغاتى عليه فرقه هاى ديگر بودند. علماء و وعّاظ با تشكيل مجالس وعظ و تذكير و بيان عقايد خويش به نشر و تقويت آراى خود مى پرداختند و افكار و عقايد فرق ديگر را انتقاد و رَد مى كردند. در بعض از شهرهاى مهمّ خراسان مانند: مرو، نيشابور، بلخ، هرات، بخارا، خوارزم،

[1] براى اطلاع بيشتر ر.ك: تاريخ ادبيات در ايران، تأليف آقاى دكتر ذبيح اللّه صفا استاد دانشگاه تهران.