فصل پنجم:

قرن پنجم و ششم

۱. مناظرات و مجادلات فرق مذهبى

دو قرن پنجم و ششم هجرى، از نظر شروع مناظرات و مجادلات فرق مذهبى و طوائف مختلف اسلامى، امتياز خاصّى دارد. بايد متذكّر شد كه اسلام خيلى زودتر از بعض اديان ديگر، مواجه با تشعّب و تفرّق گرديد و هنوز از رحلت پيامبر ديرى نگذشت كه فرقه هاى بزرگى در ديانت پيدا شدند كه مهم ترين آنها آيين اهل سنّت و مذاهب اهل تشيّع و مذاهب خوارج بود.
اختلافات فيمابين مسلمانان بر سر مسئله جانشينى رسول خدا، يعنى موضوع خلافت و امامت، و نيز درباره فروع احكام دين و همچنين راجع به اصول عقايد بود. بحثها و مناقشات مسلمين، كه از اواخر قرن اوّل در خصوص مسائل گوناگون از اصول و فروع ديانت آغاز شده و در قرون بعد نيز شدّت يافته بود، به قدرى در افكار اجتماعى و ادبى اين ملّت تأثير كرده كه مطالعه در آن مناظرات و مجادلات و حتى تحقيق و تدقيق در آثارى كه بر اثر همين كشمكشها در ادبيّات فارسى به وجود آمده، حائز اهميت است.
مباحثات و مناظراتى كه در همين ايّام بين فرقه هاى مختلف به وجود آمد، موجب پيداش علوم شرعى گرديد. دانشمندانِ بنامى در شعب گوناگون اين علوم پيدا شدند و آثار و تأليفات گرانبهايى از خود به جاى گذاشتند. علم القرائه، علم تفسير، علم حديث، علم فقه، علم كلام از علوم شرعى اى است كه در صدر اسلام جاى خود را باز كرده و مورد بحث و مذاكره علماى بى شمارى قرار گرفته بود.