۴. شيوه ابوالفتوح در ترجمه آيات

روش ابوالفتوح در ترجمه اين است كه ابتداء نام سوره را ذكر مى كند و بعد تعداد آيات آن سوره را به اقوال مختلف مى نويسد و اگر آن سوره ناسخ و منسوخ است، بدان اشاره مى شود و نيز مى گويد مكّى است يا مدنى. آن گاه شماره حروف سوره را مى گويد و بعد شرحى در باب قرائت سوره مى دهد، آن گاه فوائد قرائت آن سوره را اظهار مى كند و چند آيه متوالى را مى نويسد كه ترجمه تحت اللفظ آنها نيز در ذيل آيات يادداشت مى شود. آن گاه يك يك كلمات را تفسير مى كند و لغت و قرائات و اِعراب را مى نويسد و عقايد و نظريات نادرست را رد مى كند و نظر خود را اعلام مى دارد و در بعض مسائل، به خصوص مسائل فقهى، فتوا مى دهد. در ذكر روايات گاهى خود روايت نقل مى شود و زمانى ضمن نقل آن مى نويسد كه اين قول از كيست. گاهى نيز بحث لغوى مى كند و به تفسير جنبه علمى مى دهد؛ ولى اصولاً در اعراب و لغت و اشتقاق و قرائت، يعنى مسائلى كه به زبان مربوط است، خيلى رسمى و جدّى وارد نمى شود؛ زيرا تفسير وى جنبه خطابى دارد نه درسى، و شيخ مردى فاضل و واعظ و مذكّر بوده نه مدرّس و معلّم؛ به عكس تفسير مجمع البيان طبرسى، كه از اين حيث جامع تر است، ولى از لحاظ معانى و توجيه آيات، تفسير شيخ بر آن رجحان دارد. شيخ گاهى داستانهاى نو و كهنه مى آورد و به مناسبت در اثناى تفسير از آنها به تفصيل ذكر مى كند. اكنون براى تجسّم آنچه درباره روش شيخ در ترجمه آيات گفته شد، از هر يك نمونه اى نقل مى شود:
سورة البقره. بدان كه اين سوره دويست و هشتاد و شش آيه است در عدد كوفيان و آن عدد اميرالمؤمنين على عليه السلام است، و هفت به عدد بصريان، و پنج به عدد مدنيان. و سوره مدنى است جمله به يك روايت و به روايتى ديگر يك آيت مدنى نيست كه به حجّة الوداع انزله بود و هى قوله تعالى: