- هلال در جائى- شب مى‌شود كه قطعا كافى است هر چند قريب الافق نباشند.

س 3

- در سالهايى كه ماه رمضان، سلخ ندارد يعنى سى كم مى‌باشد در بعضى از قراء، شب اوّل شوّال، هلال رؤيت نمى‌شود و دسترسى هم بشهر ندارند كه استفسار بنمايند در اين صورت به خبر منجّم و اخبار راديو مى‌توانند اكتفا كنند يا نه؟ ضمنا بعضى قائلند كه به وسيله اينها براى ما علم حاصل مى‌شود، بفرماييد كه آيا اينها دليل شرعى براى افطار، و اثبات عيد مى‌شود يا نه؟.

ج‌

- در صورت حصول علم يا اطمينان كه در نظر عرف، علم محسوب مى‌شود اشكال ندارد و در غير اين صورت بفرستند به شهر و استفسار نمايند و با عدم تمكّن، استصحاب كنند.

س 4

- در وسائل كتاب صوم ابواب احكام شهر رمضان كه سى و هفت باب است در باب سوّم مى‌فرمايد: باب انّ علامة شهر رمضان و غيره رؤية الهلال فلا يجب الصّوم الّا للرّؤية او مضىّ ثلاثين و لا يجوز الافطار فى آخره الّا للرّؤية او مضىّ ثلاثين و انّه يجب العمل فى ذلك باليقين دون الظّنّ، آن‌گاه بيست و هشت حديث بعين همين مضمون نقل مى‌فرمايد كه براى نمونه اين يك حديث را عرض مى‌كنم: محمّد بن الحسن بإسناده عن علىّ بن مهزيار عن محمّد بن ابى عمير عن ابى ايّوب و حمّاد عن محمّد بن مسلم عن ابى جعفر عليه السّلام قال اذا رأيتم الهلال فصوموا و اذا رأيتموه فافطروا و ليس بالرّأي و لا بالتظنّى و لكن بالرّؤية و خلاصه، مدلول همه اين روايات اين است كه روزه ماه رمضان واجب نمى‌شود مگر به يقين به ماه رمضان بنا بر اين اگر در يكى از بلاد متباعده رؤيت هلال شود براى مردم ساير بلاد از كجا يقين، حاصل مى‌شود كه در آن بلد، هلال، طالع شده و وجوه استحسانيّه‌اى كه بعضى از بزرگان در بعضى از رسائل عمليّه بيان كرده‌اند اجتهاد در مقابل نصّ است، غرض حقير اين است كه در برابر اين اخبار متواتره، چطور مى‌شود فتوى داد كه اگر در يكى از بلاد متباعده، رؤيت هلال شود براى مردم ساير بلاد، كفايت مى‌كند؟ مستدعى است نظر مباركتان را مرقوم فرمائيد تا مورد استفاده قرار گيرد.

ج‌

.. لا اشكال و لا نزاع فى انّه لا يجب الصّوم الّا بعد رؤية هلال شهر الصيام، او مضىّ ثلاثين يوما من شعبان و لا يجب بل لا يجوز الافطار الّا بعد رؤية هلال‌