جالب اينكه در حديثى‌ كه هشام بن حكم از امام صادق عليه السلام‌ نقل كرده چنين مى‌خوانيم: كه امام عليه السلام در پاسخ مرد بى‌ايمانى كه سخن از تعدد خدايان مى‌گفت:

فرمود: «اين دو خدائى كه تو مى‌گوئى يا هر دو قديم و ازلى و نيرومندند و يا هر دو ضعيف و ناتوان، يا يكى قوى و ديگرى ضعيف؟.

اگر هر دو قوى باشند چرا هركدام ديگرى را كنار نمى‌زند و تدبير جهان را به تنهائى بر عهده نمى‌گيرد، و اگر چنين گمان كنى كه يكى قوى و ديگرى ضعيف است، توحيد خدا را پذيرفته‌اى، زيرا دومى ضعيف است و ناتوان، بنابراين خدا نيست.

و اگر بگوئى آنها دو هستند، از دو حال خارج نيست، يا از تمام جهات متفقند يا مختلف، اما هنگامى كه ما آفرينش را منظم مى‌بينيم و كواكب آسمان هر كدام در مسير ويژه خود سير مى‌كنند و شب و روز با نظم خاصى جانشين يكديگر مى‌شوند و خورشيد و ماه هر يك، برنامه ويژه خود را دارند، اين هماهنگى تدبير جهان و انسجام امورش دليل بر اين است كه مدبّر يكى است.

از اين گذشته، اگر ادعا كنى خداوند دوتا است لا بد در ميان آنها بايد فاصله‌اى (امتيازى) باشد تا دوگانگى درست شود، در اينجا آن فاصله (امتياز) خود موجود سومى: ازلى خواهد بود، و به اين ترتيب خدايان، سه مى‌شوند، و اگر بگوئى سه هستند، بايد ميان آنها دو فاصله (امتياز) باشد، در اين صورت بايد به پنج وجود قديم ازلى قائل شوى، و به همين ترتيب، عدد، بالا مى‌رود و سر از بى‌نهايت در مى‌آورد» [1].

آغاز اين حديث، اشاره به برهان تمانع است، و ذيل آن اشاره به برهان ديگرى است، كه آن را «برهان فرجه» يا «تفاوت ما به الاشتراك، و ما به الامتياز» مى‌گويند.

در حديث ديگرى مى‌خوانيم كه «هشام بن حكم» از «امام صادق» عليه السلام پرسيد:

ما الدليل على ان اللَّه واحد؟ قال: اتصال التدبير و تمام الصنع، كما قال اللَّه عزّ و جلّ:

لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا.

[1]- توحيد صدوق (طبق نقل تفسير نور الثقلين ج 3 صفحه 417 و 418).