و يا هنگامى كه به «صفا» و «مروه» مى‌آئيم و مى‌بينيم گروه گروه مردم از اين كوه كوچك به آن كوه كوچكتر مى‌روند، و از آنجا به اين بازمى‌گردند، و بى‌آلايش چيزى به دست آورده باشند اين عمل را تكرار مى‌كنند، گاه مى‌دوند، و گاه راه مى‌روند، مسلماً تعجب مى‌كنيم كه اين ديگر چه كارى است، و چه مفهومى مى‌تواند داشته باشد؟!

اما هنگامى كه به عقب برمى‌گرديم، و داستان سعى و تلاش آن زن با ايمان «هاجر» را براى نجات جان فرزند شير خوارش اسماعيل در آن بيابان خشك و سوزان به خاطر مى‌آوريم كه چگونه بعد از اين سعى و تلاش خداوند او را به مقصدش رسانيد، چشمه زمزم از زير پاى نوزادش جوشيدن گرفت، ناگهان چرخ زمان به عقب برمى‌گردد، پرده‌ها كنار مى‌رود، و خود را در آن لحظه در كنار «هاجر» مى‌بينيم، و با او در سعى و تلاشش همگام مى‌شويم كه در راه خدا بى‌سعى و تلاش كسى به جائى نمى‌رسد!

و به آسانى مى‌توان از آنچه گفتيم نتيجه گرفت كه «حج» را بايد با اين رموز تعليم داد، و خاطرات ابراهيم و فرزند و همسرش را گام به گام تجسم بخشيد، تا هم فلسفه آن درك شود و هم اثرات عميق اخلاقى حج در نفوس حجاج پرتوافكن گردد، كه بدون آن آثار، قشرى بيش نيست. [1]

[1]- تفسير نمونه 19/ 125