93- آيا رستاخيز براى حيوانات نيز وجود دارد؟

شك نيست كه نخستين شرط حساب و جزا مسأله عقل و شعور و بدنبال آن‌ تكليف و مسئوليت‌ است، طرفداران اين عقيده مى‌گويند مداركى در دست است كه نشان مى‌دهد حيوانات نيز به اندازه خود داراى درك و فهمند، از جمله:

زندگى بسيارى از حيوانات آميخته با نظام جالب و شگفت‌انگيزى است كه روشنگر سطح عالى فهم و شعور آنها است كيست كه درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجيب آنها و نظام شگفت‌انگيز لانه و كندو، سخنانى نشنيده باشد، و بر درك و شعور تحسين‌آميز آنها آفرين نگفته باشد؟ گرچه بعضى ميل دارند همه اينها را يك نوع الهام غريزى بدانند، اما هيچ دليلى بر اين موضوع در دست نيست كه اعمال آنها به صورت ناآگاه (غريزه بدون عقل) انجام مى‌شود.

چه مانعى دارد كه اين اعمال همانطور كه ظواهرشان نشان مى‌دهد ناشى از عقل و درك باشد؟ بسيار مى‌شود كه حيوانات بدون تجربه قبلى در برابر حوادث پيش‌بينى نشده دست به ابتكار مى‌زنند، مثلًا گوسفندى كه در عمرش گرگ را نديده براى نخستين بار كه آن را مى‌بيند به خوبى خطرناك بودن اين دشمن را تشخيص داده و به هر وسيله كه بتواند براى دفاع از خود و نجات از خطر متوسل مى‌شود.

علاقه‌اى كه بسيارى از حيوانات تدريجاً به صاحب خود پيدا مى‌كنند شاهد ديگرى براى اين موضوع است، بسيارى از سگهاى درنده و خطرناك نسبت به صاحبان خود و حتى فرزندان كوچك آنان مانند يك خدمتگذار مهربان رفتار مى‌كنند.