خداوند مى‌فرمايد: «ذلِكَ الْكِتابُ لارَيْبَ فيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ» همان كتاب با عظمتى است كه شك در آن راه ندارد و مايه هدايت پرهيزكاران است.

يعنى هدايت شامل كسانى مى‌شود كه پرده‌هاى تعصّب و لجاجت را كنار زده باشند و نسبت به حرف حقّ، گوشى شنوا داشته باشند.

و در آيه مورد بحث، آيه 26 سوره بقره، خداوند فرمودند: «ما يُضِلُّ بِهِ الَّا الْفاسِقِينَ» تنها فاسقان گمراه مى‌شوند.

يعنى اينها اوّل فاسق بودند و زمين دلشان شوره‌زار؛ سپس خداوند، به خاطر همين فسقشان آنها را گمراه كرد و از باران رحمت و ايمان، خار و كفر روييده شد.

و در آيه 10 سوره روم نيز خداوند مى‌فرمايد: «ثُمَ‌كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ اساؤُا السُّوأَى‌ انْ كَذَّبُوا بآياتِ اللَّهِ ...» نتيجه و عاقبت آن كسانى كه مرتكب كار بد شدند، تكذيب آيات الهى و ضلالت شد.

يعنى اين تكذيب آيات الهى و ضلالت، حاصل اعمال خود آن ظالمين است‌ [1] بنابراين؛ هدايت و ضلالت، نتيجه اعمال خود ماست و خداوند متعال- كه حكيم على الاطلاق است- مقدّراتى از روى حكمت براى بندگان وضع مى‌كند. اگر بنده به اميد كسب الطاف الهى به سوى خدا گام بردارد، از سرچشمه هدايتش، رستگار مى‌شود و اگر به بيراهه دلبستگى غير الهى رود، به مصداق آيه شريفه‌ «انَّ اللّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِى الَيْهِ مَن انابَ» گمراه مى‌شود. و از ذيل آيه استفاده مى‌شود كه هدايت بى حساب نيست، بلكه هر كس به سوى خدا آيد و توبه كند هدايت شاملش مى‌شود؛ ولى اگر دشمنى كرد، گمراه مى‌شود.

خلاصه اين كه: جبرى در كار نيست و هدايت و ضلالت نتيجه عمل خود انسان است و ضلالت سمّ كشنده است؛ اگر كسى با احتيار خود استفاده كرد، حقّ‌

[1]- آيه 34 سوره غافر نيز علّت ضلالت را «اسراف» و آيه 74 همين سوره آن را «كفر» معرّفى‌مى‌كند.