عدم ارتباطش به وضع دستگاه توليد روشن است و اگر قانون‌هاى بشرى باشد تكامل آن مربوط پيشرفت دانش‌هاى بشرى و احاطه آن‌ها به حقايق اوضاع اجتماعى و مصالح جمعيّت است، اما تكامل جامعه در قسمت دوم بستگى به ورزش‌هاى روحى و اخلاقى و تكامل فكرى و علمى دارد.

با توجه به اين حساب ساده و روشن معلوم مى‌شود كه تنها يك اصل است كه تكيه‌گاه آن تكامل وسايل توليد مى‌باشد، آيا با اين وضع تكامل جامعه را فقط و فقط نتيجه پيشرفت ابزار توليد دانستن صحيح است؟! آرى اگر كسى براى حفظ حقوق و امنيّت اجتماعى و فضايل اخلاقى و علمى ارزشى قائل نباشد، چنين كسى اگر عامل تكامل را منحصر به تكامل عوامل اقتصادى و فراهم شدن «آب و نان‌» بداند البتّه معذور است! ما هم با چنين شخصى عرضى نداريم.

«سعيد»- ولى كمونيست‌ها معتقدند كه همه نزاع‌ها و كشمكش‌ها از مسأله مالكيت خصوصى سرچشمه مى‌گيرد و اگر آن الغا شود دنيا يكپارچه گلستان مى‌شود! و دستگاه عريض و طويل دادگسترى‌ها و زندان‌ها و قوانين حقوقى و كيفرى و جزايى به خودى خود برچيده خواهد شد، زيرا دراين موقع مالى در بين نيست كه بر سر آن نزاع و جارو جنجال شود، بنابراين پس از الغاى مالكيت شخصى، قوانين حقوقى موضوعى نخواهد داشت.

«محمود»- اگر آنها چنين بگويند خودشان هم مى‌دانند خلاف گفته‌اند، زيرا به فرض اينكه جنايت‌هاى خصوصى مالى در دولت كمونيستى به كلى برچيده شود، جنايات تخلف از وظايف مقرر كوتاهى و خيانت در كارهاى اجبارى كه تقريباً همه افراد جامعه كمونيستى در آن شركت دارند، همچنين خيانت‌هايى كه نسبت به اموال دولتى و دستگاه‌هاى توليدى از افراد سر مى‌زند، جاى آن را پر خواهد كرد و البتّه جنايات بدنى و امثال آن نيز در جاى خود محفوظ است!

بهترين شاهد براى اين موضوع وضع دادگاه‌ها و محكمه‌هاى شوروى و زندان‌هاى با عرض و طول روسيه و سيبرى است! هر چند روزى مى‌شنويد عده‌اى از افراد مؤثر و حتى بعضى از سران بزرگ آنها به اتّهام خيانت و جاسوسى و همكارى با امپرياليست‌ها! از كار بركنار و يا اعدام مى‌شوند! و تصفيه‌هاى پى در پى در قسمت‌هاى مختلف حزبى آنها صورت مى‌گيرد و در هر مرتبه عده زيادى از كار بركنار و يا قتل عام مى‌شوند.

اما تكامل دستگاه توليد نتيجه مستقيم تكامل علوم طبيعى است. آن هم مولود تراكم آزمايش‌ها و تجربيات و ضميمه شدن افكار و اطلاعات افراد بشر به يكديگر است، البتّه تكامل جامعه از آنجايى كه روابط افراد را براى حصول اين نتيجه تسهيل مى‌كند خالى از تأثير نيست ولى عامل اصلى همان «تراكم افكار و تجربيات» است، اين بود نتيجه مقايسه «تكامل جامعه» با «تكامل دستگاه توليد» و سرگذشت اسفناك اصل سوم دياليكتيك، اكنون اجازه بدهيد مقدارى هم در اطراف اصل چهارم يعنى آخرين اصل دياليكتيك صحبت كنيم: