تجزيه و تحليل در تكامل جامعه‌ها

3- اكنون چند لحظه فكر خود را متوجه طرز نتيجه‌گيرى از اين اصل در مورد جامعه كنيم و ببينيم آيا راستى عامل اصلى تكامل جامعه، همان تكامل دستگاه توليد است؟! تصور مى‌كنم نزديك‌ترين راهى كه مى‌تواند ما را به مقصد برساند تجزيه و تحليل دو مفهوم «تكامل‌» و «جامعه‌» است، زيرا وقتى حقيقت جامعه و منظور از آن تكامل آن را دريابيم كشف علل آن دو، براى ما بسيار آسان خواهد بود.

«هماهنگى و روابط افراد انسان‌ها، براى تأمين احتياجات زندگى، و مبارزه با موانع و مشكلات حيات، جامعه را بوجود مى‌آورد» بنابراين «جامعه» همان هيأت اجتماعى نفراتى است كه با هم ارتباط حياتى بر پايه تعاون و كمك‌هاى متقابل دارند. بديهى است چون پايه اصلى اجتماع، همان ارتباط انسان‌هاست، «تصادم نفرات و حقوق آنها» اوّلين مولود اجتماع خواهد بود. [1]

«تشكيلات جامعه‌» عبارت از مقررات و نظاماتى است كه در مورد ارتباط نفرات به يكديگر، و تعيين حدود و وظايف هر شخص نسبت به ساير اشخاص؛ و حفظ حقوق كليه افراد على‌رغم تصادم‌ها قهرى برقرار مى‌شود، به همين دليل هر جامعه‌اى كه همكارى و روابط نفرات در آن بيشتر، اخلاق و تربيت اجتماعى آنها خوبتر باشد، وحقوق افراد در آن بهتر تضمين شود، جامعه مترقى‌ترى خواهد بود. بنابراين تكامل و ترقى جامعه مرهون تكامل اين چند قسمت است، همچنان‌كه انحطاط آن زاييده انحطاطى است كه در اين قسمت‌ها دست مى‌دهد.

اين را نيز نبايد فراموش كرد كه در ميان جوامع بشرى امورى پيدا مى‌شود كه از نظر احتياجات زندگى مادى چندان واجد اهميّت نيستند، ولى چون در حد ذات خود، فضيلت محسوب مى‌شوند؛ مى‌توانند معرف تكامل اجتماع بوده باشند- مثلًا تمام دانش‌هايى كه فقط از لحاظ علم و فضيلت بودن مورد توجه هستند، مانند: فلسفه و قسمت زيادى از علم هيئت، و شناخت حيوانات گوناگون از قبيل مورچه‌ها، و همچنين قسمتى از ادبيات و هنرها و صنايع مستظرفه همه از اين قسمند و تكامل آنها نيز معرف ترقى اجتماع است، بنابراين ميزان ترقى جامعه بازگشت به سه موضوع زير مى‌كند:

1- حفظ كامل روابط و حقوق افراد.

2- فضايل ذاتى و اخلاقى.

3- تأمين احتياجات مادى و اقتصادى‌ البتّه پيشرفت قسمت اخير مرهون تكامل و توسعه دستگاه توليد است، هم چنانكه ترقى جامعه در قسمت اوّل مربوط به قوانين صحيح و اجراى كامل و سريع آن است و مسلّماً ارتباط به وضع دستگاه‌هاى توليدى ندارد، زيرا اگر قانون‌هاى مزبور قوانين دينى و آسمانى باشد

[1] توضيح بيشتر اين موضوع را از كتاب «رهبران بزرگ» بخواهيد، تجزيه و تحليل جامعى در اين قسمت در بحث «لزوم بعثت» آن كتاب شده است.