شرايطى نظير عدالت و اجتهاد، يعنى صلاحيت‌هاى بالاى اخلاقى و علمى قاضى، احتمال انحراف او را از حق و عدالت به مقدار زيادى كاهش مى‌دهد.

اضافه بر اين در قوانين اسلامى چون تكيه بر عقايد مذهبى افراد مى‌شود تأثير قابل ملاحظه‌اى در كاهش تشريفات دارد مثلًا افراد معتقد، به آسانى حاضر نيستند در دادگاه قسم دروغ بخورند در حالى كه در قوانين بشرى كه تكيه بر فرهنگ‌هاى دينى ندارد، ممكن است كسانى بدون هيچ دغدغه‌اى سوگندهاى دروغ، ياد كنند.

امروز برنامه خاصى را بعضى از كشورهاى اسلامى مانند ايران تجربه مى‌كنند و آن اين كه در كنار دادگاه‌ها، «شوراهاى حل اختلاف» بوجود آورده‌اند كه قسمت مهمّى از پرونده‌هاى دادگاه‌ها را كم كرده است و اين شوراها با استفاده از اعتقادات مذهبى و دعوت به عفو و گذشت و پاداش‌هاى الهى، از حجم پرونده‌هاى دادگاه‌ها كاسته‌اند و به اين ترتيب، سهولت زيادى در امر قضا پيدا شده است.

8. سهل و ممتنع بودن‌

سهل و ممتنع بودن قوانين اسلام در نحوه مقرّراتى كه براى اثبات بعضى جرم‌ها نظير قذف، سرقت و اعمال منافى عفت، وضع شده است ظهور و بروز دارد چرا كه مجازات‌هايى كه براى اين قسم از جرائم قرار داده شده، در عين حال كه بسيار سنگين جلوه مى‌كند از راه‌هاى اثبات بسيار مشكل و پيچيده‌اى برخوردار است، و نتيجه اين مى‌شود كه سنگين بودن مجازات بى‌آنكه افراد زيادى مشمول آن حدّ سنگين گردند، از عامل بازدارندگى قوى برخوردار است.

به عنوان مثال، فقه اسلامى براى اثبات عمل منافى عفت، حتّى اگر متهم سه مرتبه اعتراف به جرم كند را كافى نمى‌داند و اعتراف مرتبه چهارم را شرط كرده است چنانكه اگر بنابراين باشد كه از طريق شهادت، ثابت شود بايد چهار شاهد گواهى دهند آن هم به شرط آنكه همگى با چشم ديده باشند و نيز به شرط آنكه گواهى هر چهار نفر، با هم هماهنگ بوده باشد.

نتيجه اين مى‌شود كه در عين حال كه مجازات اينگونه از جرايم، سنگين است و بر همين اساس چنانكه گفته شد از بازدارندگى قويّى برخوردار است در عين حال در مقام اثبات، تعداد كمى از افراد مشمول اين مجازات‌ها مى‌شوند و به بيان ديگر: تنها كسانى عملًا مشمول اينگونه از عقوبت‌ها قرار مى‌گيرند كه بى‌پروايى و جسارت خاصّى داشته باشند؛ كسانى كه هر انسان برخوردار از وجدان سالمى تقاضا دارد كه چنين افرادى به اشدّ مجازات‌ها گرفتار شوند تا عبرت ديگران گردند و محيط جامعه از آلودگى به گناه و زشتى پاك شود.

در پايان اين گفتار و براى نشان دادن ضعف‌ها و كاستى‌هاى موجود در خرد به اصطلاح جمعى و عدم‌