است و اگر لازم باشد حجيّت قطع و يقين را با دليل يقينى ديگرى بشناسيم، اين امر موجب دور يا تسلسل مى‌شود.

آرى! اگر منظور از حجيّت عقل، عقل ظنّى نه قطعى بوده باشد آن نياز به يك دليل قطعى و يقينى دارد، مثلًا اگر كسى قياس ظنى يا استحسان و مانند آنها را حجّت بداند بايد حجيّت آن را با يك دليل قطعى ثابت كند.

ايرادها بر حجيّت دليل عقل:

با توجّه به آنچه گفته شد تصور اين است كه كسى بر حجيّت دليل عقل به آن صورت كه گفتيم خرده نگيرد، در عين حال جمعى از اخباريين بر آن خرده گرفته‌اند و خواهيم ديد كه تمام ايردهاى آنها به سبب عدم توجّه به محدوده بحث است.

اهمّ ايرادهاى آنها به شرح زير است:

1. نتيجه دخالت دادن عقل در استنباط، حجيّت قياس و استحسان و امثال آن خواهد بود و اين يكى از مذمت‌هاى اخبارى‌ها نسبت به اصوليين است، خصوصاً با توجّه به اين كه برخى از اهل سنّت در هنگام بيان ادلّه چهارگانه، دليل چهارم را قياس و استحسان ذكر مى‌كنند. از اينجا معلوم مى‌شود كه اگر نگوييم تنها ثمره دليل عقل در نظر آنان اثبات حجيّت قياس است، لااقل از مهم‌ترين ثمرات آن خواهد بود.

جواب اين ايراد روشن است زيرا قياس و استحسان كه اصوليين ما اتّفاق نظر بر عدم حجيّت آن دارند از ادلّه ظنّى مى‌باشد و از محل بحث خارج است.

2. استدلالات عقلى دو گونه است: برخى به موادّ حسّى يا قريب به حس منتهى مى‌شود، مانند مسائل هندسه و رياضى. در اين قسم، خطا راه ندارد و اصولًا اين گونه مسائل جاى اختلاف ميان دانشمندان نيست، زيرا خطاى در فكر يا از جهت «مادّه» است يا از جهت «صورت» و در اين گونه قضايا خطا از جهت موادّ واقع نمى‌شود، زيرا مادّه اين قضايا به حسّ نزديك‌اند و نيز خطا از جهت صُوَر واقع نمى‌شود زيرا شناخت صور در اين قضايا، از امور واضح در پيشگاه ذهن مستقيم دانشمندان است.

ولى برخى از مواد، در مسائل عقلى از حسّ بسيار دور است. مانند مسائل حكمت طبيعى و حكمت الهى و مانند مسائل علم اصول فقه و مسائل فقهى عقلى. در اين گونه مسائل نمى‌شود به عقل تكيه كرد و از طريق منطق، صحت آن را اثبات نمود زيرا علم منطق فقط نگه دارنده ذهن از خطا در صورت است نه در مادّه و فرض اين است كه موادّ اين قضايا از احساس به دور است به همين جهت است كه در اينگونه قضايا اختلافات فراوانى بين خود دانشمندان مشاهده مى‌شود و اگر گفته شود كه در شرعيات و ادلّه نقليّه نيز اختلافات فراوانى وجود دارد جوابش اين است كه وجود اختلاف در مسائل‌