نداشته باشند. [1]

2. خبر واحد توأم با قرينه قطعيّه: روايتى كه نقل آن به حد تواتر نرسد، اصطلاحاً خبر واحد است. گاه آن خبر واحد همراه با قرائنى است كه يقين به صدور آن از معصوم حاصل مى‌شود. اخبارى‌ها روايات كتب اربعه (كافى، استبصار، تهذيب و من لا يحضره الفقيه) را از قبيل خبر واحد محفوف به قرينه مى‌دانند و همه را حجّت قرار مى‌دهند و روى همين جهت تقسيم روايات اين كتب را به صحيح و ضعيف و مرسل و مرفوع و ... قبول ندارند. [2] اكثر اهل سنّت نيز بر همين اساس همه روايات كتب صحاح شش‌گانه مخصوصاً صحيح بخارى و صحيح مسلم را حجّت مى‌دانند.

3. اجماع: اجماع در مذهب اماميّه، از آن جهت كه كاشف از نظر معصوم است، حجّت است و لذا مثل خبر متواتر يا خبر محفوف به قرينه است كه كاشف از سنّت است، ولى چون اهل سنّت آن را دليل مستقلى مى‌دانند، ما نيز آن را در رديف ادلّه چهارگانه قرار داده و در آنجا دو مسلك را مورد بررسى قرار خواهيم داد.

4. سيره عقلا: سيره يا بناى عقلا، استمرار عادت همه مردم اعم از مسلمان و غير مسلمان بر انجام يا ترك عملى است و در صورتى دليل بر حكم شرعى است كه امضاى معصوم عليه السلام نسبت به آن ثابت شود و براى بدست آوردن امضاى معصوم، مجرد عدم ردع و عدم نهى شارع نسبت به آن سيره كافى است. [3] زيرا اگر آن عمل حرام بود مى‌بايست از آن نهى شود.

5. سيره مسلمين: روش كسانى كه پايبند به دين هستند، نسبت به فعل يا ترك، نوعى اجماع عملى مسلمين شمرده شده است. اين سيره اگر متّصل به زمان معصوم باشد، حجّت است. چرا كه كاشف از اين است كه از قول يا فعل صادر شده از جانب معصوم عليه السلام نشأت گرفته است.

اما اگر اتصال آن به زمان معصوم عليه السلام معلوم نباشد، اين سيره حجّت نيست هر چند به صورت عادتى براى جوامع اسلامى درآمده باشد، زيرا گاه رفتار يك شخص يا يك گروه هر چند منشأ اسلامى نداشته باشد، بر عواطف مردم به گونه‌اى تأثير مى‌گذارد كه به تدريج تبديل به عادتى رسمى و عمومى مى‌شود واى بسا در ابتداى پيدايش آن عادت، علما و متدينين، بر اثر تسامح يا غفلت يا ترس، موضعى نگرفته باشند و يا اگر موضعى از خود نشان داده‌اند براى از بين بردن آن كافى نبوده است.

زيرا آن عادت غلبه پيدا كرده و بسيارى از مردم به آن گرايش نموده‌اند و بر اثر مرور زمان، آن عادت جايگاه خود را محكم‌تر نموده و نزد عامه مردم احترام پيدا مى‌كند تا حدّى كه به اسلام و مسلمانان نسبت داده مى‌شود. از اين قبيل است مخارج هنگفت و تشريفاتى كه امروزه در (بعضى از) مساجد مشاهده مى‌شود. [4]

[1]. مصباح الاصول‌، ج 2، ص 192.

[2]. حدائق الناظرة، ج 1، ص 23.

[3]. اصول الفقه‌، ج 2، ص 171.

[4]. اصول الفقه‌، ج 2، ص 175.