ديگرى سعيد بن جبير (م 95) است كه از شاگردان مدرسه كوفه به شمار مى‌آيد و گروهى از دانشمندان به فقه و دانش وى گواهى داده‌اند. وقتى مردم كوفه از ابن عبّاس مسائل دينى خويش را مى‌پرسيدند، وى مى‌گفت: «آيا سعيد بن جبير ميان شما نيست؟». [1] مورّخ معروف «يعقوبى» او را از فقهايى مى‌داند كه در عصر وليد بن عبد الملك براى مردم فتوا مى‌دادند. [2]

ابن حجر درباره او مى‌گويد: «وى فقيه مورد اعتماد بود» [3] و سرانجام به جرم محبّت به على و فرزندانش عليهم السلام به دست حجّاج بن يوسف ثقفى به شهادت رسيد. [4]

از ديگر فقهاى تابعين ابراهيم بن يزيد بن قيس نخعى (م 96) است. وى داراى مذهب خاصّ فقهى بود. او بنيانگذار مدرسه رأى و قياس و استاد حمّاد بن ابى سليمان (م 120) است، كه حمّاد نيز استاد ابو حنيفه (م 150) مؤسّس مذهب حنفى است. [5]

او معتقد بود كه احكام شرعيّه براى خود فلسفه و علّتى دارد و فقيه بايد آن را بفهمد تا احكام شرعيه را بر محور آنها قرار دهد؛ بر خلاف مذهب داوود ظاهرى (م 270) و سعيد بن مسيّب، كه معتقد بودند فقط بايد به ظاهر كتاب و سنّت عمل كرد و نبايد به سراغ علل احكام و قياس رفت و پس از آن بايد به اجماع صحابه يا اجماع علما عمل كرد.

ويژگى دوره اوّل:

مهم‌ترين ويژگى اين دوره بوجود آمدن دو مدرسه حديث و رأى و نظر است. فقهاى مدرسه حديث، بر گروه رأى تاختند و عقيده آنها را مخالف نظرات صحابه دانستند. ابن قيّم‌ كلماتى را از صحابه و تابعين در نقد عقيده دوم آورده است. از جمله:

1. خليفه اوّل أبو بكر گفته است: «كدام زمين مرا در برخواهد گرفت و كدام آسمان بر من سايه خواهد افكند، اگر من درباره آيه‌اى از كتاب خدا، به رأى خويش و يا آنچه را كه نمى‌دانم، سخن بگويم».

2. عمر بن خطاب گفت: «در دين خود، از رأى و نظر شخصى بپرهيزيد».

3. على عليه السلام گفت: «اگر دين را مى‌شد با رأى (و قياس) به دست آورد، بايد گفت زير كفش براى مسح سزاوارتر از بالاى آن است». [6]

همچنين از تابعين نيز سخنانى را در ردّ رأى و نظر نقل كرده است. [7]

به هر حال، طرفداران رأى و نظر، به قياس و استحسان روى آوردند و با استفاده از آنها، به صدور فتوا در احكام شرعى پرداختند.

[1]. تهذيب التّهذيب‌، ج 4، ص 11.

[2]. تاريخ يعقوبى‌، ج 2، ص 292.

[3]. تهذيب التّهذيب‌، ج 1، ص 349.

[4]. ر. ك: بحار الأنوار، ج 46، ص 136؛ اعيان الشّيعه‌، ج 7، ص 236.

[5]. ر. ك: الاعلام زركلى‌، ج 1، ص 80؛ تاريخ الفقه الاسلامى، ص 78؛ الفقه الاسلامى و أدلّته‌، ج 1، ص 42.

[6]. شايد به اين علّت كه هدف از مسح و يا غَسل، زدودن و پاك كردن آلودگى‌هاست و آلودگى در كف كفش بيشتر از آلودگى روى كفش است. (بر اساس فتواى اهل سنّت كه مسح روى كفش را در بعضى از حالات كافى مى‌دانند. ر. ك: الفقه الاسلامى و ادلّته‌، ج 1، ص 471 به بعد).

[7]. اعلام الموقعين‌، ج 1، ص 60- 43.