گوناگون اشاره كرد [1] و همچنين مى‌توان از توقيع مفصّلى كه امام عليه السلام در پاسخ به سؤالات نماينده مردم قم، جناب محمّد بن عبد اللَّه بن جعفر حميرى صادر نمود، ياد كرد. [2]

ب) فقهاى عصر امامان اهل بيت عليهم السلام‌

اين دوره از تاريخ فقه اماميّه، شاهد پرورش فقهايى به دست ائمّه اهل بيت عليهم السلام است كه نقش ارزشمندى در رشد فقه اسلامى داشتند؛ و اينها غير از فقهايى از اهل سنّت هستند كه از مكتب اهل بيت بهره‌مند شده‌اند.

در اين بخش، نخست تشويق ائمّه به اجتهاد و فقاهت را ذكر كرده، سپس به تعدادى از فقها و محدّثانى كه از محضر آنان بهره گرفته‌اند، اشاره مى‌كنيم.

1. تشويق و ترغيب به اجتهاد

ائمّه اهل بيت عليهم السلام برخى از شاگردان برجسته خود را كه از قدرت استنباط و اجتهاد برخوردار بودند، به ممارست در اين فن و استخراج احكام دينى تشويق مى‌كردند:

گاه به صورت يك دستور كلى مى‌فرمودند:

«إنّما علينا أن نلقى إليكم الأُصول و عليكم أن تفرّعوا

؛ بر ماست كه اصول (و كليات احكام) را بر شما القا كنيم و بر شماست كه فروعات آن را خود به دست آوريد». [3]

گاه نيز به برخى از شاگردان برجسته خود دستور مى‌دادند براى مردم فتوا دهند. يكى از همين نمونه‌ها، دستور امير مؤمنان على عليه السلام به قُثّم بن عبّاس فرماندار آن حضرت در مكّه است كه فرمود:

«و اجلس لهم العصْريْن فأفتِ المستفتي و علِّم الجاهل و ذاكر العالم‌

؛ صبح و عصر براى رسيدگى به امور مردم، مجلسى فراهم ساز! به آنان كه فتوا خواهند، فتوا ده، جاهلان را بياموز و با دانشمندان به بحث و گفتگو بپرداز». [4]

نمونه ديگر توصيه امام باقر عليه السلام به ابان بن تغلب است كه فرمود:

«اجلس فى مسجد المدينة و افت النّاس، فإنّي احبّ ان يُرى في شيعتي مثلك‌

؛ در مسجد مدينه بنشين و براى مردم فتوا بده! زيرا من دوست دارم همانند تو در ميان شيعيان ديده شود». [5]

گاهى به مردم اجازه مى‌دادند، مسائل دينى خود را از شاگردان شايسته و مورد اعتماد اين مكتب فراگيرند. همان گونه كه امام رضا عليه السلام در پاسخ كسى كه از آن حضرت سؤال كرد، به علت عدم دسترسى به امام عليه السلام مى‌توانم مسائل دينى خود را از يونس بن عبد الرحمن بپرسم؟ امام عليه السلام فرمود: آرى مى‌توانى. [6]

[1]. اعلام الورى‌، طبرسى، ص 453- 452.

[2]. الغيبه‌، شيخ طوسى، ص 236- 229.

[3]. اين روايت از امام صادق عليه السلام است و شبيه به همين تعبير، از امام رضا عليه السلام نيز نقل شده است. (وسائل الشيعة، ج 18، ص 41، باب 6 از ابواب صفات القاضى، ح 51 و 52).

[4]. نهج البلاغه‌، نامه 67.

[5]. رجال نجاشى‌، ج 1، ص 73، شرح حال ابان بن تغلب؛ وسائل الشيعة، ج 20، ص 116.

[6]. وسائل الشيعة، ج 18، ص 107، باب 11 از ابواب صفات القاضى، ح 33.