واقعى اعلان كرد: «راضى به اين كار نيستم، و از حقّ خود گذشتم!» ولى مادر دروغين ساكت ماند، و سخنى نگفت. حضرت فرمود: «آن كه از حقّ خود گذشته، مادر حقيقى است.» سپس بچّه را به او تحويل داد [1].

در بحثهاى آينده- به خواست خداوند- مثالهاى بيشترى در اين زمينه مطرح خواهد شد.

حيله واقعى منفى:

براى قسم دوّم، يعنى حيله واقعى منفى، كه به وسيله حرام به مطلوب حلالى مى‌رسد، در مباحث گذشته نيز مثالهايى ذكر شد. به مثال ديگرى در اينجا توجّه فرماييد:

شخصى در وسعت وقت مى‌تواند غسل واجب انجام دهد، ولى آن را ترك مى‌نمايد، تا اين كه وقت تنگ شود، سپس در تنگى وقت تيمّم مى‌كند و نماز مى‌خواند.

اين حيله شرعى نيز منفى و مذموم است؛ چون براى رسيدن به امر شرعى (تيمّم) از راه غير مشروع (تأخير غسل واجب تا ضيق وقت) استفاده كرده است.

حيله صورى غير واقعى:

قسم اوّل و دوّم حيله، هر دو واقعى و جدّى بود، هر چند يكى‌

[1]. وسائل الشيعة، جلد 18، ابواب كيفيّة الحكم، باب 21، حديث 11.