معناى سلبى دارد، و هم جنبه ايجابى؛ و به تعبير ديگر، هم چاره‌جويى «ممدوح» داريم، و هم «مذموم».

و به عبارت ديگر هم حيله و چاره‌جويى «مفيد و زيبا» متصوّر است، و هم چاره‌جويى «زشت». بنابراين حيله هم چاره‌جويى توأم با تقلّب و خباثت را شامل مى‌شود، و هم شامل چاره‌جويى صحيح و مثبت مى‌گردد.

نتيجه اين كه حيله از نظر كلّى هم بار مثبت دارد و هم بار منفى. از اين رو اين واژه در قرآن مجيد بر ذات اقدس الهى نيز اطلاق شده است: (وَ هُوَ شَدِيدُ الْمِحالِ) [1] يعنى پروردگار اسباب خفيّه و پنهانى را از هر كس ديگر بهتر مى‌داند و بهتر از ديگران مى‌تواند براى رسيدن به مقصودش از آنها استفاده كند.

حيله‌هاى شرعى مورد بحث ما شامل هر دو قسم مى‌شود، يعنى هم از حيله‌هاى شرعى مثبت و صحيح بحث خواهيم كرد، و هم به حيله‌هاى شرعى منفى و مذموم خواهيم پرداخت.

ولى نمى‌توان انكار كرد كه اين واژه در فارسى امروز، غالبا به همان معناى منفى و مذموم اطلاق مى‌شود، و شايد در عربى امروز نيز چنين باشد. بدين جهت صفت «حيله‌گر» را براى انسانهاى حقّه‌باز به كار مى‌برند.

نتيجه اين كه حيله از نظر علماى اهل لغت داراى سه معنا است:

1- هر گونه تغيير، دگرگونى و تحوّل.

[1]. سوره رعد، آيه 13.