به هر صورت، مهم آن است كه عناصر انقلابى يعنى سربازان راستين مصلح بزرگ مهدى موعود عليه السلام همچون بسيارى از مردم ساده‌لوح و ظاهر بين، فريب دجّال صفتان را نخورند و براى پياده كردن طرح انقلابى خود بر اساس ايمان و حق و عدالت از هيچ فرصتى غفلت نكنند.

البتّه آنچه در بالا گفتيم يك تفسير احتمالى براى دجّال بود كه قرائن مختلفى آن را تأييد مى‌كند. ولى قبول يا عدم قبول اين تفسير به اصل موضوع صدمه نمى‌زند كه مسأله دجّال، با اين صفات جنبه كنايه دارد نه اين كه انسانى باشد با چنان مركب و چنان صفات و مزايا!

3 ظهور سفيانى‌

ظهور «سفيانى» همانند ظهور «دجّال» نيز در بسيارى از منابع حديث شيعه و اهل تسنّن به عنوان يكى از نشانه‌هاى ظهور مصلح بزرگ جهانى، و يا به عنوان يكى از حوادث آخر زمان، آمده است. [1]

گرچه از بعضى روايات بر مى‌آيد كه «سفيانى» شخص معيّنى از آل ابو سفيان و فرزندان او است؛ ولى از پاره‌اى ديگر استفاده مى‌شود كه سفيانى منحصر به يك فرد نبوده بلكه اشاره به صفات و برنامه‌هاى مشخّصى است كه در طول تاريخ افراد زيادى مظهر آن بوده‌اند.

[1]- به كتاب بحار الأنوار، ج 53، صفحات 182- 190- 192- 206- 208 و 209 و كتابهاى ديگر مراجعه شود.