و لا تزل). [1] در واقع مهمترين مسأله در ميدان جنگ، مسأله استقامت و پايمردى است كه رسيدن به پيروزى بدون آن غير ممكن است، و امام (ع) نيز در آغاز، روى همين مسأله انگشت مى‌گذارد. اين جمله مى‌تواند اشاره‌اى به مضمون حديث معروفى باشد كه در باره مؤمن نقل شده است كه مى‌فرمايد: «المؤمن كالجبل الرّاسخ لا تحرّكه العواصف، فرد با ايمان همچون كوه پا بر جاست كه طوفانها و تندبادها آن را تكان نمى‌دهد»! در حديث ديگرى از پيامبر اكرم (ص) مى‌خوانيم: «المؤمن اشدّ فى دينه من الجبال الرّاسية و ذلك انّ الجبل قد ينحت منه و المؤمن لا يقدر احد على ان ينحت من دينه شيئا، مؤمن، در دينش از كوههاى پا بر جا محكمتر است! چرا كه كوه را گاهى مى‌تراشند، ولى از دين مؤمن چيزى كم و تراشيده نمى‌شود»! [2] سپس از اين دستور كلى فراتر رفته و به جزئياتى كه در اين زمينه مؤثر و كارساز است مى‌پردازد، و در دوّمين جمله مى‌فرمايد: «دندانهايت را به هم بفشار» (عضّ على ناجذك).

«ناجذ» گاه به معنى دندانهايى كه بعد از دندان «انياب» واقع شده، تفسير گرديده و گاه به معنى دندان عقل و گاه به معنى همه دندانها و يا همه دندانهاى آسيا. و در اين جا مناسب معناى سوّم است. گفته مى‌شود فشار آوردن روى دندانها دو فايده دارد: نخست اين كه ترس و وحشت را زايل مى‌كند و به همين دليل هنگامى كه انسان از ترس بلرزد اگر دندانها را محكم بر هم بفشارد لرزش او ساكت يا كم مى‌شود و ديگر اين كه استخوانهاى سر را محكم نگاه مى‌دارد و در

[1] به گفته بعضى از شارحان «نهج البلاغه» عبارت فوق از نظر معنى، يك جمله شرطيه است و در تقدير «لو زالت الجبال لا تزل» مى‌باشد. (شرح «ابن ميثم»، جلد 1، صفحه 287)

[2] «سفينة البحار»، ماده «امن».