آزادى از هرگونه بردگى (شيطان) و نجات از هرگونه هلاكت!» [1]

از تحليل فوق و مثالهاى بالا آزادى واقعى از آزاديهاى كاذب يا به تعبير صحيحتر اسارتهايى تحت نام آزادى، شناخته مى‌شود؛ و جلو سوءِ استفاده از اين مفهوم مقدّس را مى‌توان گرفت؛ و هيچ گاه كسى نمى‌تواند به بهانه اين كه اخلاق، انسان را محدود مى‌كند، ارزشهاى اخلاقى را زير سؤال ببرد.

همچنين پاسخ كسانى كه مى‌گويند اخلاق غرائز را سركوب مى‌كند، در حالى كه اگر اين غرائز لازم نبود خدا آن را خلق نمى‌كرد، روشن مى‌شود.

غرائز آدمى همچون دانه‌هاى حياتبخش باران است كه از آسمان نازل مى‌شود، بى‌شك اگر لازم و مفيد نبود خدا آن را از آسمان نازل نمى‌كرد، ولى اين به آن مفهوم نيست كه ما اجازه دهيم قطره‌هاى باران دست به دست هم دهند و سيلابى ويرانگر به وجود آورند، بلكه عقل و درايت مى‌گويد بايد سدّى در مقابل آن كشيد و دريچه‌ها و كانالها و نهرهايى به وجود آورد و اين موهبت الهى را طبق برنامه و حساب به مزارع و باغها هدايت كرد غرائز آدمى نيز مانند اين دانه‌هاى حياتبخش باران است كه اگر تحت برنامه و كنترل در مسيرهاى سازنده درنيايد مبدّل به سيلابى ويرانگر مى‌شود كه همه چيز انسان را بر باد خواهد داد.

از آنچه در بالا آمد مى‌توان اين نتيجه را به روشنى گرفت كه اخلاق نه انسان را محدود مى‌كند و نه مانع پرورش انسانها است و نه غرائز خداداد را سركوب مى‌نمايد، بلكه كار اخلاق بهره‌گيرى از آزادى انسان در مسير سعادت و رهبرى غرائز براى رسيدن به كمال مطلوب است.

با توجّه به اين تفسير كه به نظر ما تفسير صحيح آزادى است پاسخ بسيارى از سخنان مخالفان اخلاق روشن مى‌شود و نيازى به توضيح نيست.

[1]. نهج البلاغه، خطبه 230