آتش دوزخ احضار مى‌شدم‌

(قالَ تَاللَّهِ انْ كِدْتَّ لَتُرْدينِ وَلَوْلا نِعْمَتُ رَبّى‌ لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرينَ).

مجموع اين آيات بخوبى نشان مى‌دهد كه همنشين بد، انسان را تا لب پرتگاه دوزخ مى‌برد و اگر ايمان قوى و تقوا و لطف پروردگار نباشد در آن پرتگاه سقوط مى‌كند!

در سومين بخش از آيات مورد بحث، سخن از تأسّف و تأثّر عميق ستمگران در قيامت است كه از انتخاب دوستان ناباب تأسّف مى‌خورند؛ چرا كه عامل اصلى بدبختى خود را در رفاقت با آنان مى‌بينند؛ مى‌فرمايد: «و (به خاطر آور) روزى را كه ظالم دست خويش را از (شدّت حسرت) به دندان مى‌گزد و مى‌گويد: اى كاش (با رسول خدا) راهى برگزيده بودم! اى واى بر من! كاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نكرده بودم! او مرا از يادآورى (حق) گمراه ساخت بعد از آن كه (ياد حق) به سراغ من آمده بود! و شيطان هميشه خوار كننده انسان بوده است!

(وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‌ يَدَيْهِ يَقُولُ يالَيْتَنى‌ اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبيلًا- يا وَيْلَتى‌ لَيْتَنى‌ لَمْ اتَّخِذْ فُلاناً خَليلًا- لَقَدْ اضَلَّنى‌ عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اذْجآءَنى‌ وَكانَ الشَّيْطانُ لِلْانْسانِ خَذُوْلًا)»

. به اين ترتيب، ستمگران در قيامت، نخست از ترك رابطه با پيامبر شديداً اظهار تأسّف مى‌كنند، و سپس از ايجاد رابطه با افراد آلوده و فاسد؛ و بعد با صراحت، عامل اصلى گمراهى خود را همين دوستان منحرف و آلوده معرّفى مى‌كنند! و حتّى تأثير آنها را بالاتر از تأثير پيامهاى الهى (البتّه در بيمار دلان) مى‌شمرند؛ و از تعبير آخرين آيه، استفاده مى‌شود كه دوستان بد جزء لشكر شيطانند؛ و يا به تعبير ديگر، از شياطين انس محسوب مى‌شوند.

قابل توجّه اين كه، در اين آيات تأسّف اين گروه را با جمله‌

«يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلى‌ يَدَيْهِ‌

؛ ظالم هر دو دست خود را به دندان در آن روز مى‌گزد» بيان فرموده؛ و اين آخرين مرحله تأسّف است؛ و اين در موارد ضعيفتر، انسان انگشت خود را به دندان مى‌گيرد و در مرحله بالاتر، پشت دست را به دندان مى‌گزد و در مراحل شديد هر دو دست خود را يكى بعد از ديگرى به دندان مى‌گزد؛ و در حقيقت اين يك نوع انتقام گيرى از خويشتن است كه چرا