پيش‌گفتار

نگارنده، در اين نوشتار با بررسى تاريخ حديث شيعه در دو قرن دوازدهم و سيزدهم هجرى، بر آن است تا وضعيت حديث شيعه را در اين دو قرن، از جهاتى چند، بررسى نمايد و از جمله معلوم كند كه در اين مقطع زمانى چه كارهايى درباره حديث و كتاب‌هاى حديثى شيعه انجام گرفته است و از ميان دانشمندان شيعه، چه كسانى در عرصه حديث و علوم مربوط به آن، قلم به دست گرفته‌اند و چه خدماتى انجام داده‌اند.

روشن است كه عنوان «تاريخ» در اين جا، مباحث تاريخى صرف (مانند تاريخ انبيا، تاريخ اسلام و يا ديگر عناوين تاريخى) نيست؛ چه اين كه مطالبى كه محتواى تاريخ حديث را تشكيل مى‌دهند، با امثال مباحث ياد شده متفاوت‌اند، بخصوص با توجّه به اين كه حديث شيعه، پيچ و خم هاى اصلى و مراحل اساسى مسير خود، از قبيل مرحله صدور، مرحله نگارش، شكل گيرى اصول حديثى، تدوين جوامع چهارگانه و ... را در دوره‌هاى پيشين، پشت سر گذاشته و سهم دوره مورد بحث در سرگذشت حديث شيعه، به اندازه دوره‌هاى اوّليه نيست.

از اين رو، اگر در فصل اوّل به وضع فرهنگى- اجتماعى اين دو قرن اشاره مى‌شود، هدف، اين است كه بستر و زمينه‌هاى فعّاليت در عرصه حديث، روشن گردد و يا احياناً پاره‌اى انحرافات فكرى كه ممكن است از برداشت‌هاى نادرست نسبت به آيات و روايات حاصل شده باشد، مورد اشاره قرار گيرد. گو اين كه ممكن است در