باطل است بى تشكيك و مردود است به بسيارى [از] آنچه در ردّ مذهب اشاعره گذشت، چنانكه به اندك التفاتى ظاهر مى‌شود.

قاضى- نوّر اللَّه مرقده- در الحقاق الحقّ گفته والحقّ درّ ثمين سفته:

وما ذهب إليه الاسفرايني مع أنّه قول بلا رقيق، ولا دليل عليه مردودٌ أيضاً بأنّه إن أراد جواز أن يكون متعلّق القدرتين شيئاً واحداً هو نفس الفعل، ويكون كلّ منهما مؤثّراً مستقلّاً، فحينذ يلزم اجتماع المؤثّرين على أثر واحد، وإن أراد جواز أن يكون مجموعهما من حيث المجموع مؤثّراً واحداً مستقلّاً في التّأثير دون كلّ واحد منهما بانفراده، فيلزم حينئذٍ عدم استقلال قدرته تعالى، بل احتياجه إلى معاون مشارك تعالى عن ذلك علوّاً كبيراً[1].

مؤلّف گويد: كسى را مى‌رسد كه از جانب اسفرايني شقّ دوم ترديد را اختيار نموده، گويد كه: در محلّش مقرّر است كه دو شى‌ء متلازم چون هر دو معلول علّت واحده نباشند، لامحاله أحدهما معلول ديگرى باشد و در اينجا معلوم است كه معلول قدرت بنده است نه قدرت خدا، پس چون قدرت بنده معلول قدرت خدا باشد، عدم استقلال قدرت خدا و احتياج آن به معاون لازم نيايد، بلكه امر بعكس اين باشد؛ يعنى قدرت بنده غير مستقلّ و محتاج به معاونت قدرت خداى تعالى باشد و حاصل كلام در اين مقام آنكه قول ابواسحاق مردود است، امّا نه به اين وجه كه جناب قاضى- نوّراللَّه مرقده- فرموده است، بلكه به وجوه ديگر كه گفتيم.

فصل چهارم: در ذكر مذهب معتزله‌

بدان‌كه جمهور معتزله و بعضى از اماميّه فعل بنده را به قدرت و اراده بنده مى‌دانند بالاستقلال وبلا إيجاب؛ يعنى بى آنكه به سرحدّ وجوب رسد و بدون مدخليّت خدا در آن و غرضشان از استقلال بنده در فعل و از نفى وجوب فعل همان است كه در فصل‌

[1]. شرح إحقاق الحقّ، ج 2، ص 16.