نظريّه سوم: بهشت و دوزخ، هم آفريده شده‌اند و هم آفريده نشده‌اند

بر اساس اين نظريّه، بهشت و دوزخ، اكنون، به يك معنا وجود دارند و به يك معنا وجود ندارند:

بهشت و دوزخ، اكنون هستند، از اين جهت كه زمينه پديد آمدن آنها در اين جهان، در وجود همه انسان‌ها بالفعل هست، و اكنون نيستند، از اين جهت كه علّت پديد آمدن بهشت و دوزخ، كارهاى نيك و بد انسان است كه به تدريج در طول زندگى از او صادر مى‌گردد. بنا بر اين، قبل از انجام شدن كار به وسيله انسان‌هاى مكلّف، بهشت و دوزخى وجود ندارد. صدر المتألّهين در تبيين اين نظريّه مى‌گويد:

مردم در اين كه دوزخ، اكنون آفريده شده يا آفريده نشده است، اختلاف نظر دارند و اختلافشان در مورد دوزخ، مشهور است، چنان كه در باره بهشت، چنين اختلافى هست. امّا ديدگاه ما، پيروان كشف و عرفان، اين است كه هر دو [از جهتى‌] آفريده شده‌اند و [از جهتى‌] آفريده نشده‌اند. اين كه مى‌گوييم آفريده شده‌اند، مانند مردى است كه خانه‌اى بنا مى‌كند و فقط ديوارهاى اطراف آن را مى‌سازد. فقط ديوار دارد؛ ولى به آن خانه گفته مى‌شود، چنان كه وقتى وارد آن مى‌شوى، چيزى جز ديوارهايى كه در فضا و روى زمين برپا شده‌اند، نمى‌بينى. بعد از آن، طبق نياز ساكنان آن، اتاق‌ها و غرفه‌ها و پرده‌ها و راهروها و انبارها و آنچه نياز است در آن باشد، ايجاد مى‌گردد.

دوزخ، خانه‌اى است كه حرارت آن، هواى سوزان است و سوخت آن، جز انسان‌ها و سنگ‌هايى كه خدا به حساب مى‌آمدند، نيست. و جن، شعله آن است. خداى بلندمرتبه مى‌فرمايد: «هيزم آن، مردم و سنگ است»[1] و

[1]. بقره: آيه 24.