43. قاضى نُعمان مغربى (م 363 ق)

نعمان بن محمّد بن منصور مغربى، مكنا به ابو حنيفه و معروف به قاضى نعمان؛ محدّث، فقيه و متكلّم. قاضى نعمان از محدّثان و فقيهان بزرگ سده چهارم بوده است.

با اين حال، در مصادر اوّليه از وى ياد نشده است. علّت اين امر را مى‌توان دورى زياد مصر از بغداد و نبود ارتباط و تعامل ميان حوزه بغداد و مصر- به دليل تسلّط اسماعيليان بر آن ديار- دانست؛ چنان‌كه ترديد در مذهب قاضى نعمان يا جزم به غير امامى بودن مذهب او نيز دور از انتظار نيست. در سده پنجم، ابو الفتح كراجكى (م 449 ق) از مشايخ اجازه حديث اماميه، كتاب‌ الأخبار قاضى نعمان را شرح كرد[1] و از سده ششم به بعد، نام قاضى نعمان وارد مصادر رجالى امامى شد.[2] مهم‌ترين موضع بحث و اختلاف در مصادر ياد شده، مذهب قاضى نعمان است كه برخى وى را غير امامى‌[3] و برخى امامى‌[4] دانسته‌اند. قرينه‌اى بر مذهب امامى قاضى نعمان، كلام ابن خلّكان (م 681 ق) است كه گفته: او در آغاز مالكى بود؛ ولى سپس به مذهب امامى گرويد.[5] قرينه ديگر، آن است كه اكثر روايات كتاب‌ دعائم الاسلام‌ قاضى نعمان، در مصادر حديثى معروف اماميه نيز آمده است‌[6] و اين كه يكى دو روايت در كتاب ياد شده، به امام جواد عليه السلام- كه از امامان اسماعيليه نيست- اسناد داده شده است.[7] به هر حال، قاضى نعمان در كتاب‌ دعائم الاسلام‌، بر مشرب مذهب اسماعيلى رفتار

[1]. الذريعة، ج 1، ص 310.

[2]. معالم العلماء، ص 161.

[3]. معالم العلماء، همان جا؛ رياض العلماء، ج 2، ص 411؛ نقد الرجال، ج 5، ص 17؛ معجم الرجال، ج 20، ص 185. نيز، ر. ك: هفت آسمان، شماره 3.

[4]. أمل الآمل، ج 2، ص 335؛ بحار الأنوار، ج 1، ص 36؛ خاتمة مستدرك الوسائل، ج 1، ص 150- 155؛ الفوائد الرجاليه، ج 4، ص 3؛ تنقيح المقال، ج 3، ص 273؛ الذريعة، ج 1، ص 61.

[5]. وفيات الأعيان، ج 5، ص 415.

[6]. بحار الأنوار، ج 1، ص 36.

[7]. خاتمة مستدرك الوسائل، ج 1، ص 155.