مزاوجه (ادبيات)

مزاوجه (ادبيات)

(ايجاد تقارن ميان دو معنا در مثل شرط و جزا)

بعضى از مؤلّفان علوم قرآنى، يکى از صنايع بديعى و ادبى قرآن را «مزاوجه» دانسته‌اند. «مزاوجه» در لغت به معناي با همديگر جفت شدن، و نزد اهل بديع، آن است که ميان دو معنا از (قبيل شرط و جزا) مقارنت آورند، که از محسّنات معنوى فن بديع است. سيوطى در الإتقان مزاوجه را چنين تعريف مى‌کند: «المزاوجه أن‌يزاوج بين معنيين فى الشرط و الجزاء أو ما جرى مجراهما؛ مزاوجه آن است که بر هر يک از دو معناي واقع در شرط و جزا يا آن‌چه به منزله شرط و جزا است، معنايى را مترتب کند که بر ديگرى مترتب کرده است». مثال مزاوجه در شعر عرب:

إذا ما نهى الناهى فَلَجَّ بيَ الهوى { أصاخت إلى الواشى فَلَجَّ بها البحر

در اين شعر، ميان نهى ناهي (عروض مانع از حبّ معشوق) و اصاخه واشى (گوش دادن معشوقه به سخنان نمّام) مزاوجه صورت گرفته است؛ يعنى بر هر دو، يک معنا (لجاج و ملازمت چيزي) مترتب شده است.

سيوطى آيه 175 سوره اعراف را مصداق مزاوجه دانسته است:((آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ) . )

باقلاني در اعجاز القرآن بعد از تعريف «تجانس»، براي آن دو قسم به نام «مزاوجة» و «مناسبة» برمي شمارد، و براي مزاوجه، بيتي از عمرو بن کلثوم ذکر مي‌کند:

ألا لايجهلنّ أحدٌ علينا { فنجهل فوق جهل الجاهلينا

و آيات ذيل را نيز شاهد مي‌آورد:

(فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ) ؛ «پس هر كس بر شما تعدى كرد همان گونه كه بر شما تعدى كرده بر او تعدى كنيد» (بقره//194) .

(وَمَكَرُواْ وَمَكَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ) ؛ «و [دشمنان] مكر ورزيدند و خدا [در پاسخشان] مكر در ميان آورد و خداوند بهترين مكرانگيزان است» (آل عمران//54) . در اين آيه، مزاوجه در جزا صورت گرفته و به اين معنا است که شخص معتدي را به ميزاني که مستحق آن است- و نه بيش از آن- جزا دهيد، ولي به طريق استعاره، از لفظ «اعتداء» استفاده شده تا تاکيدي باشد بر مساوات در مقدار،

وقال الرماني ص 21: فالمزاوجة تقع في الجزاء كقوله تعالى: فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه أي جازوه بما يستحق على طريق العدل، إلا أنه استعير للثاني لفظ الاعتداء لتأكيد الدلالة على المساواة في المقدار، فجاء على مزاوجة الكلام لحسن البيان .

وقال الرماني ص 21: " أي جازاهم على مكرهم، فاستعير للجزاء على المكر اسم المكر لتحقيق الدلالة على أن وبال المكر راجع عليهم ومختص بهم