علت ويژه خود به شكل متناسب با علت خود صادر گردد و فعل هر انسانى با كمال آزادى و نهايت اختيار سر زند، در اين صورت ميان يك چنين اراده ازلى مسئله جبرى گرى صدها فرسنگ فاصله وجود دارد.

پرسش چهارم

معمولاً در كتاب هاى عقايد و تفسير با آيه ياد شده در زير بر يكتايى خالق جهان استدلال مى شود. آيا اين آيه ناظر بر اين بخش از توحيد است؟ اينك آيه:

(لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلاّ اللّهُ لَفَسَدَتا فَسُبْحانَ اللّهِ رَبّ الْعَرْشِ عَمّا يَصِفُونَ).[1]

«اگر در آسمان ها و زمين، خدايانى جز خدا بود، دستگاه آفرينش دچار تباهى مى گشت، پيراسته است خداى صاحب عرش از آن چه كه توصيف مى كنند».

پاسخ

هدف اصلى اين آيه ابطال انديشه دو تدبيرى است نه دو خالقى ـ و مشروح اين قسمت را در بخش آينده خواهيد خواند ـ و فشار بحث در اين آيه روى دو تدبيرى است، خواه خالق آن ها يكى باشد، يا دو تا و ـ لذا ـ مى گويد: اگر در آسمان ها و زمين دو خدا بود و نمى گويد اگر آن ها دو خالق داشتند، و دو خدا داشتن اعم از دو خالق داشتن است. زيرا كار خدا هم خلقت است و هم تدبير. و در حقيقت هدف اين آيه انتقاد از نظريه افرادى است كه براى جهان مدبرهاى ديگرى مى انديشند خواه به يك خالق معتقد