نمى كند. از اين جهت اجازه مى دهد كه به او زارع و حارث (كشت كننده) بگويند، ولى كار زارع از اين تجاوز نمى كند كه دانه اى را در دل خاك پنهان كند، در حالى كه تنها اين عمل در مسئله كشاورزى كافى نيست، زيرا نخست سؤال مى شود: اين دانه را چه كسى آفريده; دانه اى پر قدرت كه پس ازمدتى به صورت سنبلى در مى آيد و پديد آورنده صدها دانه گندم مى شود. قطعاً براى اين دانه گندم، آفريننده اى جز بشر لازم است.

سپس سؤال مى شود كه كشت دانه در دل خاك براى پرورش آن، كافى نيست، بلكه بايد علل خارجى دست به دست هم بدهند كه از خشك شدن گياه جلوگيرى كنند. و اين كار از اختيار بشر خارج است. يا مستقيماً كار خداست و يا كار عواملى است كه مخلوق او مى باشند و به اين حقيقت، با آيه (لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ) ; «اگر مى خواستيم، آن را خشك قرار مى داديم در اين صورت تعجب مى كرديد و خود را محكوم و زيان كار قلمداد مى كرديد» اشاره مى كند.

در اين استدلال، از وجود مصنوع; مانند: مزارع سبز و حفاظت آن از خشكى، بر وجود صانع استدلال شده است.

3. عين اين استدلال در قسمت هاى سوم و چهارم نيز حكم فرماست و آن فرود آمدن آب از ابر است، كه مسلماً پديده است و پديد آورنده اى لازم دارد، و اگر عوامل طبيعى; مانند بخار دريا در پيدايش آن دخالت داشته باشد، سر انجام بايد به يك قادر توانايى متكى باشد كه آن عوامل منظم را پديد آورد و همه را منظم سازد و پديده را از هر نوع آلودگى و تلخ كامى چنان كه مى فرمايد:

(أَفَرَأَيْتُمُ الماءَ الَّذِى تَشْرَبُونَ* ءَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ*لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً فَلَولا تَشْكُرُونَ).