گمان نمى كنم يك مصلح اجتماعى براى جامعه خويش هميشه فقط يك نسخه واحد بپيچد وبگويد كه: همه گروهها، بسان انسانهاى يك بعدى، پيوسته بايد از اين قانون واحد پيروى كنند. مصلحان جهان، با حفظ اصول اخلاق انسانى ورعايت عدل و قسط، اصول گوناگونى را مطرح مى كنند كه هر يك در شرايطى خاص، مفيد وسودمند، ولى چه بسا در شرايط ديگر، ناسودمند است.

در تجزيه و تحليل مسائل تاريخى نيز بايد ريشه هاى پديده ها را در اعماق تاريخ جست وبا تجزيه و تحليل خاص آن را شكافت.

بنابراين، مسئله همبستگى عمومى پديده ها يا تأثير متقابل آنها، و پيوند كليه روابط اجتماعى و تاريخى، چيز تازه اى نيست كه منطق ديالكتيك به آن بنازد و آن را كشف تازه پندارد.

3. توجيه گر ادوار اجتماعى تاريخ بشر

از ديدگاه ماركس، زندگى اجتماعى بشر به ادوار پنجگانه تقسيم مى شود، كه عبارتند از: كمون و اشتراك اوليه، بردگى، فئوداليسم، كاپيتاليسم، و سوسياليسم. در نظر گروهى از ماركسيستها، دوره اخير خود دالان ورود به دوره ششمى است كه تحقق نپذيرفته است، يعنى كمونيسم (اشتراك نهايى).

هنگامى كه از آنان سؤال مى شود كه«اين حركت، يك حركت ارتجاعى بوده و شبيه حركتهاى دورانى يا دايره اى مى باشد، چون مبدأ حركت با منتهاى آن يكى (تشكيل جامعه اشتراكى) است، يا پرسيده مى شود كه «آيا حركت از اشتراكيت به بردگى، يك نوع حركت ازكمال به نقص نيست؟!» اين گروه