مقدارى آهن و آجر سراغ او برويد و از او درخواست كنيد كه از اين مواد، پيراهنى براى شما بدوزد! اگر از مغازه، به جرم تمسخر يا جنون، بيرونتان نيفكند، دست كم خواهد گفت كه در اين مواد، امكان تهيه پيراهن نيست.

از اين بيان معلوم مى گردد كه ماده نخست (پارچه) داراى امكان واستعداد خاصى است كه به ماده امكان مى بخشد كه به صورت پيراهن درآيد، در حاليكه در آجر و هيزم چنين امكانى نيست هر چند در آنها امكانات ديگرى براى ساختن مصنوعات ديگر وجود دارد.

به عبارت ديگر، اگر در ماده جهان، صفت تحول پذيرى نبود، هرگز امكان نداشت موجود مادى در مسير تكامل قرار گيرد. جهان طبيعت سراپا امكان وقوه است كه مى تواند صورت وفعليتى را بپذيرد و فعليت ديگر را رها سازد، و اگر اين امكان و قوه از جهان گرفته شود جهان از تكامل باز مى ايستد.

هسته اى كه در دل زمين كاشته مى شود، داراى قوه و قدرتى است كه در پرتو عوامل خارجى، مانند اشعه خورشيد وآب و خاك و نيز عامل داخلى (سلولهاى قابل رشد) شروع به رشد مى كند، و به صورت نهال، درمى آيد، در حقيقت، ماده در پرتو «قوه تحول پذيرى» به كمك عوامل داخلى و خارجى منزل به منزل پيش مى رود وبا اخذ صورتى، صورت ديگر را رها مى كند.

حل گره تكامل از اين راه، به مراتب واقع بينانه تر از فرمول «تز و آنتى تز و سنتز» است.

براى تقريب بيشتر ذهن، شمع وموم را در نظر بگيريد كه به آسانى به صورتهاى مختلف درمى آيد و اراده انسان صورتگر، قادر است كه در ظرف چند لحظه از آن صورت انسان يا شيرى را بسازد، در حاليكه فى المثل برليان داراى