23

بحثهاى گذشته، نظريات و آراى ماركسيسم را، پيرامون مسائل مربوط به حركت در طبيعت و ذهن و جامعه روشن ساخت و واهى بودن و بى پايگى نتايجى را كه اين مكتب از طرح اين اصل مى گيرد، آشكار كرد.

اكنون وقت آن رسيده است كه به برخى از مسائل مربوط به حركت كه در فلسفه اسلامى مطرح ومورد نقادى قرار گرفته است، اشاره كنيم، و به گونه اى فشرده پيرامون آنها به بحث بپردازيم.

مباحث مربوط به حركت، آنچنان مبسوط و گسترده است كه هرگز نمى توان در اين صفحات محدود آنها را مطرح كرد و به نقادى پرداخت. از اين جهت، ما در فصل حاضر تنها به برخى از مسائل مهم ـ آن هم به نحو اجمال ـ اشاره مى كنيم. ضمناً براى سهولت،عناوين بحث را با ارقام رياضى مشخص مى كنيم.

1. آيا هر تغييرى حركت است؟

تغيير و دگرگونى در طبيعت ووجود انسان، از مفاهيم بس روشنى است كه هيچ فردى ـ هر چند از نظر دانش و بينش در سطحى نازل باشد ـ نمى تواند