خارج، حال آنكه امتناع اجتماع نقيضين مربوط به خارج است نه فضاى ذهن، و هيچ پديده اى با طى اين مراحل سه گانه، كه هر يك جدا از ديگرى باشد، محقق نمى شود. اگر مقصود ماركس كه مدعى است از ديالكتيك هگل، جنبه هاى ايده آليستى و ذهنى آن را كنار گذارده، اين نوع ائتلاف وجود وعدم باشد كه صد در صد جنبه ذهنى و انديشه اى دارد سخنى به گزاف نگفته است[1] و اگر فلسفه اسلامى يا منطق ارسطو، اجتماع سلب وايجاب ويا عدم و وجود را ممتنع مى داند، مقصود آميزش وجود و عدم در خارج است، نه در ذهن.

در اينجا به بحث و بررسى خود پيرامون نظريه هگل در باب تحقق تناقض در دستگاه انديشه پايان مى بخشيم، و به نقد و بررسى نظريه وحدت وجود و عدم در طبيعت، كه هگليسم مدعى آن شده است، مى پردازيم.