طريق تدبير در اين آيات، حس كنجكاوى خود را قانع كرده، و بعدى از ابعاد اين آيات را درك مينمودند.

در برابر، گروهى فرصت طلب به گرد آورى مال و ثروت و كسب قدرت و سلطه، اشتغال جسته و از اين نوع مسائل غافل بودند و در برابر اين دو گروه (1ـايثارگر و جهادگر 2ـ دنيا طلبان و ثروت اندوزان)، دسته سومى بودند كه به مسائل عقيدتى ميانديشيدند و تفكر در آن، كار رسمى و شغل مهمّ آنان بود.

اين حالت عمومى مسلمانان بود، يا به فكر جهاد و نبرد بودند و در مسائل عقيدتى به آنچه از قرآن و احياناً سنت آموخته بودند، اكتفا ميورزيدند، و يا در فكر مال و مقام و زر و زور بودند كه اين نوع از مسائل براى آنان مطرح نبود، تنها گروه سومى، فارغ از ديگر مسائل، به امور عقيدتى عنايت بيشترى مبذول داشتند.

سر انجام، اين گروه عقيدتى نيز در سايه يك رشته عوامل، پديد آورنده اختلاف و دو دستگى شدند. اين عوامل به طور مطلق عبارتست از:

1ـ تعصبهاى كور قبيلهاى و گرايشهاى حزبى،

2ـ بدفهمى و كج انديشى در تفسير حقايق دينى،

3ـ منع از تدوين حديث پيامر (صلى الله عليه وآله وسلم) و نشر آن،

4ـ آزادى احبار و رهبان در نشر اساطير عهدين،

5ـ برخورد مسلمانان با ملتهاى متمدن كه براى خود كلام مستقل و عقائد ديگرى داشتند.

6ـ اجتهاد در برابر نصّ

اينك ما هر يك از اين عوامل را به صورت فشرده مطرح مى كنيم: