«معتزله» دوازده «فرقه»، براى خوارج هشت «فرقه»، براى شيعه غالى پانزده «فرقه» و براى شيعه دوازده امامى چهار «فرقه» ياد آور ميشود، ميخواهند آمار ياد شده را بر اين فرقهها تطبيق دهند.

در حاليكه اين تلاش بيهوده است، زيرا اختلاف «فرق» دوازده گانه معتزله، كاملا جزئى است و همگى در اصول پنجگانه معروف خود،[1] وحدت نظر دارند، زيرا در غير اين صورت «معتزلى» نخواهند بود.

با توجه به اين مطلب، نميتوان هر يك از اين تيرهها را «فرقه» ناميد، چه بسا برخى پيرو نداشته و احياناً برخى در مسائل غير مربوط به امور دينى با يكديگر اختلاف دارند. عين اين بيان درباره تيرههاى خوارج نيز حاكم است و نميتوان هر يك را «فرقه» ناميد.

تيرههاى فزون از حدى كه اشعرى، از شيعه غالى و يا شيعه امامى گزارش ميدهد، با تاريخ كلامى شيعه تطبيق نميكند. چنين فرقههايى بر فرض ثبوت، جنبه فردى داشته و پايه گذار مذهبى كه تابع و پيرو داشته باشد نبودهاند. بايد مجموع شيعه را يك گروه بحساب آوريم و در صورت اصرار بر «فرقه» تراشى، نميتوان اصول آنان را از كيسانى، زيدى، اسماعيلى، واقفى، فطحى و اثناعشرى، بالاتر دانست و حداكثر ميتوان «فرقه» غالى را بر اين فرقهها افزود.

در يك كلام، رقم بالا در حديث، با توجه به واقعيت فرقههاى اسلامى، مايه حيرت و سرگردانى محدثان ميباشد.

در اين جا با فرض صحت حديث، دو راه بيش وجود ندارد:

1ـ رقم ياد شده را كنايه از كثرت و فزونى فرقهها بدانيم، همانگونه كه در