ادعيه حضرت سجّاد (عليه السلام)، بخش بسيارى از معارف بلند اسلام است.

حضرت صادق (عليه السلام)، در محيطى ميزيست كه الحاد و زندقه در مراكز اسلامى جوانه زده و عقائد عمومى را تهديد ميكرد; آن حضرت با بيانات علمى خود و تربيت شخصيتهاى كلامى و تبيين مبانى اين علم، در اين راستا كوشش بسزايى فرمود.

جهان انديشه، احتجاجات و مناظرات حضرت رضا (عليه السلام) را با اهل كتاب و زنادقه فراموش نميكند.

تنها كتاب «توحيد صدوق» و يا كتاب «احتجاج» طبرسى، گواه بزرگى بر انديشههاى بلند امامان معصوم (عليهم السلام) است كه در نشر انديشههاى اسلامى در قلمرو عقائد و كلام تأثير بسزايى داشته است.

بنابر اين، بايد «علم كلام» در هر عصر و زمانى هماهنگ با نيازهاى زمان پيش رود، زيرا پيشرفت علوم و برخورد فرهنگى جامعهها، مسائل جديدى را در قلمرو الهيّات مطرح ميسازد و اين يك مسأله طبيعى است كه جلو گيرى از آن ممكن نيست و تاريخ علوم نيز بر آن گواهى ميدهد كه نمونههايى از آنرا ياد آور ميشويم:

1ـ مسأله تحول انواع و غوغاى داروينيسم يك بحث مسأله ساز بود كه هرگز الهيّون نميتوانستند از كنار آن به آسانى بگذرند. گروهى آن را نشانه بيپايگى دلائل اثبات صانع خواندند و گروهى ديگر آن را مخالف تورات و قرآن دانستند. در حالى كه از نظر مبانى كلامى، مسأله داروينيسم نه تنها مبانى توحيد را متزلزل نميسازد بلكه بر فرض صحت، نشانه وجود نظم در تحوّل و تكامل انواع است و ميرساند كه يك موجود زنده چگونه طىّ زمانهاى متمادى با يك برنامه پيش بينى شده، به كمال خود ميرسد و اين خود گواه بر اين است كه خانه، صاحبخانهاى دارد و تحولّها زير نظر مدبّرى برنامهريز، صورت مى گيرد.