2ـ گذشته از نقل، به تحليل عقائد ملل اسلامى نيز پرداختهايم. و به ديگر سخن كتاب حاضر را ميتوان كتابى كلامى نيز به شمار آورد.

همانگونه كه در فصلى جداگانه، شرح حال بزرگان ملل اسلامى را آوردهايم. و از آنجا كه هدف بيان «فرهنگ و عقائد مذاهب اسلامى» است تنها به تبيين عقائد گروههاى اسلامى پرداخته و از بيان عقائد طوائف ديگر خوددارى نمودهايم.

مجموعه حاضر، در بر گيرنده عقائد ده گروه اسلامى است كه فهرست اسامى آنان را ياد آور ميشويم:

1ـ اهل حديث و حنابله كه امروز به آنان «سلفى» نيز ميگويند.

2ـ اشاعره و پيروان ابو الحسن اشعرى كه در آغاز كار به عنوان شاخهاى از اهل حديث ظهور كرد ولى به تدريج از حنابله فاصل گرفت و تعديلى در عقائد آنان (به صورت ظاهر) پديد آورد.

3ـ حركتهاى واپس گرايانه و ارتجاعى، مانند مرجئه، جهميه، كرّاميه، و ظاهريه كه به عنوان مقابله با معتزله كه گروهى پيشرو بودند، پديد آمدند، و حركت فكرى و فلسفى و عقلى را به عقب بر گرداندند.

4ـ قدريه كه حقيقت اسلاف معتزله به شمار ميروند.

اين گروه به وسيله معبد جهنمى (متوفاى سال 80) و غيلان دمشقى، مقتول به امر خليفه اموى (هشام م 105) پى ريزى شد، و به عقيده ما بر خلاف آنچه كه آنان را متهم به نفى قضا و قدر كردهاند، آنان منكر تقدير الهى نبوده، بلكه با جبرى گرى به مخالفت برخاسته و با انديشههاى يهودى و مسيحى كه از طريق دربار خلفاى اموى، وارد جامعه و اهل حديث شده بود، مبارزه ميكردند، و انديشه