دو دسته در فشار بودند.

اول، دشمنان داخلى كه اهل حديث بودند و راه و روش معتزله را در دفاع از اصول و معارف اسلام نميپسنديدند و پيوسته مى گفتند، بايد براى اثبات هر اصلى آيه و حديثى را خواند.

دوم، دشمنان خارجى كه همان ملاحده، و زنادقه و شاگردان آنان بودند و همواره در مناظره، محكوم گروه «معتزله» ميشدند.

تا اينجا با عوامل پنجگانه پيدايش مذاهب كلامى آشنا شديم، فقط عامل ديگرى باقى مانده است و آن عامل اجتهاد در برابر نص است كه كاربرد بيشتر آن در مسائل فقهى بود.