برگزينند كه مورد تأييد آن لجنه باشد.

در هر حال، انتقال فرهنگ بيگانه و علوم تجربى به ميان مسلم آنان، يكى از علل پيدايش مكاتب و مذاهب است. مسأله «قدم قرآن» و مخلوق نبودن آن، چيزى است كه از مسيحيان وارد حوزه اسلامى شد. مأمون در يكى از نامههاى خود به اين فكر وارداتى اشاره ميكند و ميگويد: «قائلان به قدم قرآن ميخواهند خود را به قائلان قديم بودن مسيح، همانند سازند». آنگاه اين آيه را ياد آور ميشود:

(( يُضاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ...)) (سوره توبه/30).

«آنان با اين سخن ميخواهند سخنانى چون كافران گذشته گفته باشند»[1].

در اينجا بايد از كوششهاى توان فرسا و ارزنده دو گروه از امت اسلامى تقدير كرد. زيرا هر دو، افراد ماهر و آسيب ناپذيرى را تربيت كردند تا پاسخگوى اين شبهات باشند. آن دو گروه عبارتند از:

1ـ پيشوايان معصوم شيعه، كه در طول تاريخ، با مناظرات خود و پرورش شاگردان مبرز و ماهر در علم كلام، توانستند در برابر رواج الحاد مقاومت كنند. تاريخ، اسامى شخصيتهاى بزرگ كلامى شيعه را در قرنهاى دوم و سوم، ضبط كرده است كه هر يك از آنان ستاره درخشندهاى در آسمان علم كلام و عقائد ميباشند، مانند هشام بن حكم، ابو جعفر، مؤمن الطاق، جابر بن يزيد، ابان بن تغلب، يونس بن عبد الرحمان، فضال بن حسن بن فضال، محمد بن خليل سكاك، ابو مالك ضحاك و خاندان بنى نوبخت.

2ـ گروه معتزله، كه با به كار گيرى اصول عقلى، توانستند در برابر امواج الحاد مقاومت كرده و در مناظرهها بر دشمن پيروز شوند. معتزله، پيوسته از طرف