و پروردگارت به زنبور عسل الهام كرده كه در كوهها و درخت‌ها و بناهاى بلند منزل گيريد، سپس از ميوه‌ها بخوريد و راه پروردگارتان را (با طاعت) بپيماييد، آن گاه از درون آنها نوشيدنى با رنگهاى مختلف بيرون مى‌آيد كه در آن براى انسان شفاست؛ همانا در اين، نشانه‌اى براى متفكّران است.

4- تاريخ گذشتگان‌

«أَ وَ لَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ كانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ»[1]

آيا مردم در زمين سير و سفر نمى‌كنند تا عاقبت پيشينيانشان را ببينند.

ج- آفت زدايى‌

براى پرورش هر چه بهتر عقل آدمى، شناسايى و زدودن آفتها و موانع نيز كارى ضرورى است و اسلام نيز آن را مورد توجه قرار داده است. اين موانع عبارتند از:

1- غرايز: در صورتى كه غريزه‌ها از حدّ اعتدال خارج شوند، بر عقل چيره شده و جلوى آزادى عمل و نورانيّت آن را مى‌گيرند. حضرت على 7 مى‌فرمود:

«مَنْ غَلَبَ هَواهُ عَلى عَقْلِهِ ظَهَرَتْ عَلَيْهِ الْفَضائِحُ»[2]

كسى كه هوايش بر عقلش غلبه كند، رسواييها بر او چيره گردد.

2- پيروى كوركورانه‌[3]: خداوند در نكوهش اين عمل مى‌فرمايد:

«قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَيْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ»[4]

[كافران‌] گفتند: ما از آن چيزى پيروى مى‌كنيم كه پدران خود را بر آن يافتيم، آيا اگر چه پدرانشان هيچ انديشه نمى‌كردند و راه راست را نمى‌پيمودند [اينها بايد از آنان پيروى كنند؟].

3- گمان: بسنده كردن به گمان نيز از موانع رشد عقل مى‌باشد. قرآن در زمينه نهى از آن مى‌فرمايد:

[1] - مؤمن( 40)، آيه 21.

[2] - غررالحكم، ج 5، ص 2530.

[3] - در تدوين اين بحث تا آخر، بيشتر از كتاب تعليم و تربيت در اسلام، مرتضى مطهّرى، ص 37- 55 سود برده‌ايم.

[4] - بقره( 2)، آيه 170.